Xabardor.uz’нинг навбатдаги меҳмони сиёсатшунос Камолиддин Раббимов. 

Сиёсатшунос Камолиддин Раббимов билан Ўзбекистоннинг ўтмиши ва келажаги, ички ва ташқи сиёсати ҳақида суҳбатлашдик. 

Мухбир: Ўзбекистонликлар яқинда Президентлик сайловида қатнашди. Бу жараён Марказий сайлов комиссияси томонидан ҳаққоний ва демократик тарзда ўтди дейилса, бу борада Европа Иттифоқи ва АҚШлик кузатувчиларнинг фикри бошқачароқ бўлди.

Хўш, бу ўринда Ўзбекистон томони ҳақиқатда кейинги сайловларда ўзгаришлар қилиши керакми ёки халқаро кузатувчилар ошириб юбордими?

Камолиддин Раббимов: Биласизми бу ерда бир қанча нуқталар бор. Ўзбекистонда иккинчи маъмурият даврида ижтимоий ва сиёсий тафаккурда жиддий ўзгаришлар бошланган.  Биз қаттиқ авторитаризм давридан чиқдик. Лекин ҳали тўлақонли либерал-демократик кайфиятга ёки сиёсий вазиятга етиб келганимиз йўқ. Яъни одамларнинг онгидаги сиёсий тафаккурда ўзгаришлар одатда жуда ҳам тез содир бўлмайди. Демак, халқаро ташкилотларнинг айтаётгани ҳам тўғри ва Ўзбекистон ўзининг шу кундаги мавжуд вазиятидан келиб чиқиб ўтказилган сайловларни легитим дейиш ҳам аслида тўғри.

– Ўзбекистон учун келётган 5 йил ўтган 5 йилдан нимаси билан фарқ қилади? Бизни нималар кутяпти?

– Биринчи 5 йиллик, айниқса, Шавкат Мизиёев ҳокимиятга келганда, жамиятимизда иккинчи маъмуриятнинг сиёсий курси қандай бўлар экан, деган савол бор эди. Бугун мана шу саволга биз жавоб олдик.  Шавкат Мизиёев ижтимоий тафаккурни қўрқув билан бойитиш сиёсатидан воз кечди. Қаттиқ авторитаризм сиёсатидан воз кечди. Ҳавфсизлик ва барқарорликни механик куч билан таъминлаш истиқболи йўқ эканлигини жамиятга кўп марта билдирди. Жиддий ислоҳотлар сиёсатини бошлади ва бу Ўзбекистон учун жуда ҳам катта муваффақият ҳамда жамият учун катта бонус. Айни пайтда, ҳали биласизми, сиёсий тизим шаклланиши учун марказий ҳокимият анча ишлашга тўғри келади. Масалан, биринчи маъмурият йигирма беш йиллик бошқарувда асосан биринчи ўн йилликда бошқарув стилини шакллантирди. Кейинги ўн йилликда бу механизм ўзининг фаолиятини давом эттирди. Демак, мана иккинчи маъмурият ҳам ўзининг бошқарув стилини бугун шаллантириб улгурди. Бугун Ўзбекистонда сўз эркинлиги анчагина жадал давом этяпти. Ўзбекистон бошқарувида мулозимлар синфи жамиятнинг эҳтиёжларини қондириш орқали ўзининг легитимлигини, қонунийлигини ҳамда фаолиятини тушунишга ва тушунтиришга, оқлашга ҳаракат қиляпти. Бу жуда ҳам яхши нарса.

– Президент Мирзиёев инаугурациясида барча номзодлардан ўз электорати конституциявий ислоҳотлар ўтказишни сўраганини айтиб ўтди. Сиз конституциявий ислоҳотларни айнан қайси боблари ёки моддаларида кўришни хоҳлардингиз?

(Маълумот учун конституциямиз жами 14 марта ўзгаришга учради ва унинг аксарият қисми 19-боб, яъни Президент бобига тегишли).

– Президентнинг ваколатлари биринчи маъмурият даврида бироз кенгайтирилди, аниқлаштирилди ва баъзан торайтирилди. 2002 йилги референдумдан кейин Вазирлар Маҳкамасининг раиси айни пайтда Президент эди. Ундан кейин ижроия ҳокимиятдаги вазифалар тақсимланди. Вазирлар Маҳкамасига раислик қилиш бош вазирга юклатилди. Яъни сиёсий бошқарув ваколатлари, хавфсизлик Президентнинг ўзида қолди. Лекин ижтимоий ва иқтисодий вазифалар Вазирлар Маҳкамасига ўтказилди. Умуман, бу ислоҳотга жудаям катта эҳтиёж бор деб ўйлайман. Ўзбекистон 1990 йилларнинг бошидан ҳозирга қабул қилган Конституцияси ўша даврдаги маълум бир хавотирлар ва ўша даврдаги сиёсий тафаккурларни ўзида акс эттиради, холос. Лекин бугун вазият ўзгарди. Дунёда ҳам, Ўзбекистонда ҳам вазият ўзгарди.

– Янги Ўзбекистон атамаси ҳақида: умуман биз ҳозирги ҳукумат таркиби билан, эътибор беринг, уларнинг аксарияти 60-65 ёшдан ошганлар, Янги Ўзбекистон қура оламизми?

– Янги Ўзбекистон деган атамани ўзига бир тўхталиб ўтсак. Янги Ўзбекистон бу Шавкат Мирзиёев томонидан Ўзбекистон жамиятига, 35 миллионлик Ўзбекистонга таклиф қилинаётган концептуал ғоя ва лойиҳа, яъни бу таъкид эмас. Ўзбекистон янги бўлди деган бир таъкид эмас. Ўзбекистон янги бўлиши керак ва ҳокимият шунга интилади, деган бир интилиш аслида. Демак, бу дегани Ўзбекистон биринчи маъмурият даврида қилган хатоларига қайтмайди, дегани. Ўзбекистон қаттиқ авторитаризмга бормайди, ундан воз кечади, инсон ҳуқуқлари ва ислоҳотлари йўлидан кетади, деган лойиҳа, ташаббус ва таклиф. Жамият, мутафаккирлар ва фуқаролик жамияти буни жон-жон деб қабул қилиши, қўллаб-қувватлаши ва ўзининг энергиясини шу томонга йўналтириши керак.

Жамият кутаётган кадрлар сиёсати биринчи маъмурият даврида узоқ муддат бошқарувда ишлаган ва шу даврда тафаккури қотган шахслар бугунги ислоҳотларга нисбатан иккиламчи муносабатда бўляпти дейишимиз мумкин. Яъни улар ҳар сафар у ёки бу тадбирни кўришда табиий равишда ўша сиёсий инстинктдан келиб чиқиб, бугунги сиёсий кайфият қандай, деб иш кўради.

– Ўзбекистоннинг ташқи сиёсати: Каримов даври, Мирзиёевнинг дастлабки 5 йили ва ҳозир. Халқаро майдонда Ўзбекистон имиджи қандай? Сиз бир ўринда Ўзбекистонни хорижликларга Россия ёки Афғонистон орқали таништирамиз дегандингиз…

– Кейинги 5 йилда Ўзбекистоннинг имиджи жиддий ўзгараётган бир давлат. Ўзбекистонга нисбатан биринчи маъмурият даврида охирги ўн йилликда 2005 йилдан 2016 йилга қадар Ўзбекистон ниҳоятда иҳоталанган ва изоляцияланган бир давлат шаклига тушиб қолди. Ўзбекистон минтақадаги Мрказий Осиёдаги лидерликни тўлақонли бой берган давлат бўлиб қолди. Ўзбекистонни ташқи дунё лидерлари зиёрат қилмай қўйган, яъни Тошкентга келмай қўйган бир ҳолатни кузатдик ва биринчи маъмуриятнинг кейинги ўн йиллигида ташқи дунёга, ҳаттоки, таклиф ҳам қилинмади. Демак, мана шу даврни Ўзбекистон учун жуда катта ютқазиш, геосиёсий давр деб айтимиз мумкин.

– Афғонистон масаласи: афғон ерлари орқали денгизга чиқиш йўлимиз қанчалик умидли? Бу лойиҳада асосий ҳамкоримизнинг Россия бўлаётгани бу келажак умидимизга қандай таъсир қилади?

– Энди бу масалада асосий ҳамкоримиз Россия бўляпти деган фикрга шахсан мен тўлақонли қўшилмайман. Сабаби Россиянинг Афғонистондаги геосиёсий қараши ва лойиҳаси бизнинг манфаатларимиздан бироз фарқ қилади. Ўзбекистон Афғонистонда стратегик барқарорлик бўлишини истайди. Россиянинг биринчи манфаати бу барқарорликдан кўра геосиёсий рақиблари Афғонистон ҳудудида иккиламчи мавқейида бўлишини истайди, яъни АҚШнинг, Хитойнинг ва Россиянинг манфаатлари. Лекин Ўзбекистон ва Марказий Осиё минтақасининг манфаати Афғонистонда стратегик тинчлик ва барқарорлик бўлиши.

– Толибларнинг ҳукумат тепасига келиши қисқа муддат ичида рўй берди. Бу жараённи дейлик, гегемон давлатлар томонидан олдиндан исталган ҳолат эди дея қараш мумкинми? Боз устига Ўзбекистон ҳам Толибон қочқиндалик пайтидаёқ у билан муносабатларини яхшилашни бошлаб юборган эди…

– Биласизми, одатда ҳокимиятлар, ҳукуматлар ва таҳлил марказлари бир неча йил кейинги вазиятни моделлаштиришга ҳаракат қилишади. Демак толибларни ҳокимиятга келишини ёки аниқроғи Америка томонидан ўрнатилган сиёсий тизимни йиқилишини истаган давлатлар бор, албатта. Бу биринчи ўринда Россия Федерацияси ва қисман Хитой Халқ Республикаси, дейиш мумкин. Чунки толиблар билан музокалар олиб боришга ва муносабатларни ижобийлаштиришга Покистон орқали Хитой ҳам эришган эди. Демак, Ўзбекистон тахминан 2 йилларча олдин толиблар билан музокараларни амалга ошира бошлади.

– Евроосиё иқтисодий иттифоқи ва Жаҳон савдо ташкилоти. Ўзбекистон учун, келинг, бугунги демайликда, келажакдаги Ўзбекистон учун қайси бир ташкилотга яқинлигимиз манфаатли?

– Менинг қарашимга кўра, Ўзбекистон имкон қадар тезроқ Жаҳон савдо ташкилотига кириши керак. Чунки бу Ўзбекистоннинг потенциалини, савдо-иқтисодий ҳамкорлигини анчагина оширади. Ўзбекистонда шаклланган ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлайди ва Ўзбекистон халқининг истеъмол қилиш даражасини оширади. Нима учун? Чунки Ўзбекистон жамияти ва халқи монополиялардан жудаям қийналаётган бир аҳоли деб ҳисоблайман.

– Россия, Хитой ва АҚШ ёки Европа: Ўзбекистоннинг ўрни қаерда?

– Ўзбекистоннинг ўрни ана шу тўртта векторнинг, тўртта томоннинг марказида. Яъни Ўзбекистоннинг кўп векторли сиёсати, миллий манфаатларига асосланган ҳамкорлиги. Масалан, Россия билан муносабатлар шундай бўлиши керакки, биз Россиядан геосиёсий мустақилликни сақлашимиз керак, лекин узилишимиз ҳам керак эмас. Кейинги икки асрда Ўзбекистон Россия билан жуда ҳам кучли боғланди. Мана шу узилиш, тўлақонли иқтисодий гуманитар узилиш Ўзбекистоннинг манфаатларига тўғри келмайди. Лекин айни пайтда тўлақонли ютилиш ҳам Ўзбекистон учун таҳдид ҳисобланади. Бу, демак, ҳам узилмаслик, ҳам ютилмаслик.

Олимжон Ҳасанов суҳбатлашди

• Интервю
• Ўзбекистон
• Сиёсат