Abadiy yoshlik “kalitini” izlash zamonaviy texnologiyalarning harakatlantiruvchi omillaridan biridir. Nima uchun inson qariydi, tana hujayralarini yoshartirish mumkinmi?

Qarish o‘zi nima?

Qarish nima, degan savolga turli yo‘llar bilan javob berish mumkin. Eng oddiy yondashuv – qarishni biologiya orqali emas, balki matematika orqali aniqlash.

Ushbu maqolani o‘qiyotganingizda, o‘lim ehtimoli har soniyada o‘sib bormoqda. Ya’ni har bir soniya umr o‘tayotganidan dalolat beradi. 20 yoshli odamning 21 yoshga kirishi, 100 yoshli odam esa 101 yoshga qadar yetib borishi, bu qarish hisoblanadi.

Saraton, 2-toifa diabet, yurak xuruji, Alsgeymer – bu kasalliklar keksa odamlarda ko‘proq uchraydi. Biologiya fani nima uchun tez-tez kasal bo‘lish, yashash va o‘lim haqidagi savolga javob beradi. Sababi evolyusiya bizning qancha umr ko‘rishimiz bilan bog‘liq emas. Har soniyada tanamizda turli xil buzilishlar bo‘ladi.

Hayvonlar qancha yashaydi?

O‘rtacha umr ko‘rish ko‘p jihatdan hayvon tanasining kattaligiga bog‘liq: masalan, sichqonlar uch-to‘rt yil, kitlar – 200 yildan ortiq yashaydi. Kichik hayvonlar balog‘atga tezroq erishadilar: Masalan, sichqonlar tug‘ilganidan ikki oy o‘tgach, nasl qoldirishga tayyor bo‘ladi. Shuningdek, ular yirtqichning changalida bo‘lish xavfiga ega: sichqonlarning tabiatda to‘rt yil yashash ehtimoli juda kam.

Lekin istisnolar ham bor. Masalan, yalangg‘och yer kalamushi 40 yilgacha yashaydi. Boshqa turdoshlariga qaraganda ularning tabiiy dushmanlari kamroq. U o‘rtacha 37 yilgacha yashaydi.

Ushbu qazuvchi jonzot yer ostida yashaydi, u yerda yirtqichlar ularga yetib borishi qiyin va asalarilar singari alohida ijtimoiy tuzilishga ega. Ularda matriarxat davri hukmronlik qiladi, malika mulozimlar tomonidan qo‘riqlanadi.

Odamlarda o‘lim ehtimoli yoshga qarab o‘sib boradi. Yer qazuvchi kalamush esa 30 yoshgacha umuman o‘smaydi – ya’ni bu hayvonlar qarimydi. Gap shundaki, qazuvchining tanasi qarishning deyarli barcha mexanizmlari bilan kurashishga qodir.

Yagangg‘och kalamush qo‘shimcha saraton hujayralari monitoringi tizimiga ega. Agar hujayra g‘ayritabiiy tarzda o‘sishni boshlasa va qo‘shni hujayraga “to‘qnashsa”, bo‘linish to‘xtaydi. Insonda shunga o‘xshash tizim bor, lekin u biroz sekinroq ishlaydi.

Protein sintezi jarayonida DNK ba’zan noto‘g‘ri o‘qiladi va xatolar yuzaga keladi. Buzuq oqsillar qarishni tezlashtirishi mumkin, xususan, ular Alsgeymer kasalligini keltirib chiqaradi. Yalang‘och kalamushda DNKdan oqsillarni qurish jarayoni odamlarga qaraganda aniqroq. Bu nuqsonli oqsillarning paydo bo‘lish ehtimoli juda past ekanligini anglatadi.

Odamlar yoshi o‘tgani sari hujayralarda mutasiyalar to‘planadi, bu saraton rivojlanishining mexanizmlaridan biridir. Shu sababli hujayralar to‘g‘ri ishlamaydi va saratonga aylanishi mumkin. Yer kalamushida bunday mutasiyalarni tuzatish tizimi odamlarga qaraganda yaxshiroq ishlaydi.

Bundan kelib chiqadiki, qarishni to‘xtatuvchi tabletka ixtiro qilish mumkin emas. Uni yengish uchun siz bir vaqtning o‘zida uning har bir mexanizmi bilan kurashishingiz kerak. Ular allaqachon olimlarga ma’lum, ularning o‘nga yaqin turi bor.

Inson qancha yashashi mumkin?

Bugungi kunda insonning o‘rtacha umr ko‘rishi 73 yoshni tashkil etadi. Hozirgi jahon rekordi 122 yilni tashkil etadi. Biroq, umr ko‘rish davomiyligi doimiy emas, u o‘zgarishi mumkin, ya’ni uni oshirish mumkin. Hozir texnologiyalar rivojlanib, olimlar bunga katta umid bog‘lashmoqda. Ulardan biri – qayta dasturlash, bu ixtiro uchun Jon Gurdon va Shinya Yamanaka 2012 yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishdi.

Qayta dasturlash jarayonida qarish mexanizmlari darajasida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi – hujayra nafaqat funksional ravishda “orqaga aylanadi”, balki yosharishi mumkin. Afsuski, tanamizdagi barcha hujayralarni yoshartirish juda qiyin vazifadir, ammo biz oraliq yondashuvlar haqida o‘ylashimiz mumkin.

2020-yilda Garvard tibbiyot maktabi professori Devid Sinkerning ilmiy izlanishlari nashr etildi. Olimlar glaukoma bilan og‘rigan keksa sichqonlarning ko‘zlariga qayta dasturlashni rag‘batlantiruvchi genlarni kiritdi. Ammo ularda hujayralarni qandaydir oraliq holatga keldi, ya’ni ular biroz yoshardi. Natijada, sichqonlarning ko‘rish qobiliyati yaxshilandi va shu tariqa hatto optik nervlarning yangilanishi ham mo‘tadillashgan. Ushbu texnologiyadan foydalangan holda odamlarda klinik sinovlar hali o‘tkazilmagan.

Ilm-fan yordamida umrni qanday uzaytirish mumkin?

Biz moʻjizaviy texnologiyalar hayotni uzaytirishini kutar ekanmiz, faqat sog‘lom turmush tarzini olib borish muhim. Bir tadqiqot uchun olimlar 30 yil davomida 100 000 kishining sog‘lig‘ini kuzatdi. Ma’lum bo‘lishicha, turmush tarzi umr ko‘rish davomiyligini belgilaydi – va u yoki bu yo‘nalishdagi farq taxminan 15 yil bo‘lishi mumkin.

Misol uchun, agar bir kishi mutlaqo sog‘lom turmush tarzini olib boradigan bo‘lsa, ikkinchisi ko‘pincha spirtli ichimliklarni iste’mol qiladigan va o‘z vazniga e’tibor bermaydigan ashaddiy chekuvchilardir. Ular orasidagi umr ko‘rish farqi atigi 15 yil bo‘ladi. Ularning 10 yilini chekish “o‘g‘irlaydi”.

Chekish sog‘liq uchun zararli ekanligini hamma eshitgan, ammo JSST statistik ma’lumotlariga ko‘ra, chekish har yili taxminan 8 million odamni o‘ldiradi. Taqqoslash uchun: BMT ekspert komissiyasining ma’lumotlariga ko‘ra, 1986-yildan 2066-yilgacha Chernobil AESdagi avariya jami 4000 kishining hayotiga zomin bo‘ladi.

Uzoq umr ko‘rish uchun tavsiyalar:

Chekishni tashlang;
Muntazam ravishda tanani jismoniy faoliyatiga e’tibor qiling;
Sog‘lom tana massasi indeksini saqlang va sog‘lom ovqatlanishga e’tibor bering.
Spirtli ichimliklarni iste’mol qilishni cheklang.
Yetarlicha uxlang.

• Inson
• JSST
• Olimlar
• Tibbiyot
• salomatlik