Xabardor.uz‘ning navbatdagi mehmoni siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov.

Siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov bilan O‘zbekistonning o‘tmishi va kelajagi, ichki va tashqi siyosati haqida suhbatlashdik.

Muxbir: O‘zbekistonliklar yaqinda Prezidentlik saylovida qatnashdi. Bu jarayon Markaziy saylov komissiyasi tomonidan haqqoniy va demokratik tarzda o‘tdi deyilsa, bu borada Yevropa Ittifoqi va AQSHlik kuzatuvchilarning fikri boshqacharoq bo‘ldi.

Xo‘sh, bu o‘rinda O‘zbekiston tomoni haqiqatda keyingi saylovlarda o‘zgarishlar qilishi kerakmi yoki xalqaro kuzatuvchilar oshirib yubordimi?

Kamoliddin Rabbimov: Bilasizmi bu yerda bir qancha nuqtalar bor. O‘zbekistonda ikkinchi maʼmuriyat davrida ijtimoiy va siyosiy tafakkurda jiddiy o‘zgarishlar boshlangan.  Biz qattiq avtoritarizm davridan chiqdik. Lekin hali to‘laqonli liberal-demokratik kayfiyatga yoki siyosiy vaziyatga yetib kelganimiz yo‘q. Yaʼni odamlarning ongidagi siyosiy tafakkurda o‘zgarishlar odatda juda ham tez sodir bo‘lmaydi. Demak, xalqaro tashkilotlarning aytayotgani ham to‘g‘ri va O‘zbekiston o‘zining shu kundagi mavjud vaziyatidan kelib chiqib o‘tkazilgan saylovlarni legitim deyish ham aslida to‘g‘ri.

– O‘zbekiston uchun kelyotgan 5 yil o‘tgan 5 yildan nimasi bilan farq qiladi? Bizni nimalar kutyapti?

– Birinchi 5 yillik, ayniqsa, Shavkat Miziyoyev hokimiyatga kelganda, jamiyatimizda ikkinchi maʼmuriyatning siyosiy kursi qanday bo‘lar ekan, degan savol bor edi. Bugun mana shu savolga biz javob oldik.  Shavkat Miziyoyev ijtimoiy tafakkurni qo‘rquv bilan boyitish siyosatidan voz kechdi. Qattiq avtoritarizm siyosatidan voz kechdi. Havfsizlik va barqarorlikni mexanik kuch bilan taʼminlash istiqboli yo‘q ekanligini jamiyatga ko‘p marta bildirdi. Jiddiy islohotlar siyosatini boshladi va bu O‘zbekiston uchun juda ham katta muvaffaqiyat hamda jamiyat uchun katta bonus. Ayni paytda, hali bilasizmi, siyosiy tizim shakllanishi uchun markaziy hokimiyat ancha ishlashga to‘g‘ri keladi. Masalan, birinchi maʼmuriyat yigirma besh yillik boshqaruvda asosan birinchi o‘n yillikda boshqaruv stilini shakllantirdi. Keyingi o‘n yillikda bu mexanizm o‘zining faoliyatini davom ettirdi. Demak, mana ikkinchi maʼmuriyat ham o‘zining boshqaruv stilini bugun shallantirib ulgurdi. Bugun O‘zbekistonda so‘z erkinligi anchagina jadal davom etyapti. O‘zbekiston boshqaruvida mulozimlar sinfi jamiyatning ehtiyojlarini qondirish orqali o‘zining legitimligini, qonuniyligini hamda faoliyatini tushunishga va tushuntirishga, oqlashga harakat qilyapti. Bu juda ham yaxshi narsa.

– Prezident Mirziyoyev inauguratsiyasida barcha nomzodlardan o‘z elektorati konstitutsiyaviy islohotlar o‘tkazishni so‘raganini aytib o‘tdi. Siz konstitutsiyaviy islohotlarni aynan qaysi boblari yoki moddalarida ko‘rishni xohlardingiz?

(Maʼlumot uchun konstitutsiyamiz jami 14 marta o‘zgarishga uchradi va uning aksariyat qismi 19-bob, yaʼni Prezident bobiga tegishli).

– Prezidentning vakolatlari birinchi maʼmuriyat davrida biroz kengaytirildi, aniqlashtirildi va baʼzan toraytirildi. 2002 yilgi referendumdan keyin Vazirlar Mahkamasining raisi ayni paytda Prezident edi. Undan keyin ijroiya hokimiyatdagi vazifalar taqsimlandi. Vazirlar Mahkamasiga raislik qilish bosh vazirga yuklatildi. Yaʼni siyosiy boshqaruv vakolatlari, xavfsizlik Prezidentning o‘zida qoldi. Lekin ijtimoiy va iqtisodiy vazifalar Vazirlar Mahkamasigi o‘tkazildi. Umuman, bu islohotga judayam katta ehtiyoj bor deb o‘ylayman. O‘zbekiston 1990 yillarning boshidan hozirga qabul qilgan Konstitutsiyasi o‘sha davrdagi maʼlum bir xavotirlar va o‘sha davrdagi siyosiy tafakkurlarni o‘zida aks ettiradi, xolos. Lekin bugun vaziyat o‘zgardi. Dunyoda ham, O‘zbekistonda ham vaziyat o‘zgardi.

– Yangi O‘zbekiston atamasi haqida: umuman biz hozirgi hukumat tarkibi bilan, eʼtibor bering, ularning aksariyati 60-65 yoshdan oshganlar, Yangi O‘zbekiston qura olamizmi?

– Yangi O‘zbekiston degan atamani o‘ziga bir to‘xtalib o‘tsak. Yangi O‘zbekiston bu Shavkat Mirziyoyev tomonidan O‘zbekiston jamiyatiga, 35 millionlik O‘zbekistonga taklif qilinayotgan konseptual g‘oya va loyiha, yaʼni bu taʼkid emas. O‘zbekiston yangi bo‘ldi degan bir taʼkid emas. O‘zbekiston yangi bo‘lishi kerak va hokimiyat shunga intiladi, degan bir intilish aslida. Demak, bu degani O‘zbekiston birinchi maʼmuriyat davrida qilgan xatolariga qaytmaydi, degani. O‘zbekiston qattiq avtoritarizmga bormaydi, undan voz kechadi, inson huquqlari va islohotlari yo‘lidan ketadi, degan loyiha, tashabbus va taklif. Jamiyat, mutafakkirlar va fuqarolik jamiyati buni jon-jon deb qabul qilishi, qo‘llab-quvvatlashi va o‘zining energiyasini shu tomonga yo‘naltirishi kerak.

Jamiyat kutayotgan kadrlar siyosati birinchi maʼmuriyat davrida uzoq muddat boshqaruvda ishlagan va shu davrda tafakkuri qotgan shaxslar bugungi islohotlarga nisbatan ikkilamchi munosabatda bo‘lyapti deyishimiz mumkin. Yaʼni ular har safar u yoki bu tadbirni ko‘rishda tabiiy ravishda o‘sha siyosiy instinktdan kelib chiqib, bugungi siyosiy kayfiyat qanday, deb ish ko‘radi.

– O‘zbekistonning tashqi siyosati: Karimov davri, Mirziyoyevning dastlabki 5 yili va hozir. Xalqaro maydonda O‘zbekiston imidji qanday? Siz bir o‘rinda O‘zbekistonni xorijliklarga Rossiya yoki Afg‘oniston orqali tanishtiramiz degandingiz…

– Keyingi 5 yilda O‘zbekistonning imidji jiddiy o‘zgarayotgan bir davlat. O‘zbekistonga nisbatan birinchi maʼmuriyat davrida oxirgi o‘n yillikda 2005-yildan 2016-yilga qadar O‘zbekiston nihoyatda ihotalangan va izolyatsiyalangan bir davlat shakliga tushib qoldi. O‘zbekiston mintaqadagi Markaziy Osiyodagi liderlikni to‘laqonli boy bergan davlat bo‘lib qoldi. O‘zbekistonni tashqi dunyo liderlari ziyorat qilmay qo‘ygan, yaʼni Toshkentga kelmay qo‘ygan bir holatni kuzatdik va birinchi maʼmuriyatning keyingi o‘n yilligida tashqi dunyoga, hattoki, taklif ham qilinmadi. Demak, mana shu davrni O‘zbekiston uchun juda katta yutqazish, geosiyosiy davr deb aytimiz mumkin.

– Afg‘oniston masalasi: afg‘on yerlari orqali dengizga chiqish yo‘limiz qanchalik umidli? Bu loyihada asosiy hamkorimizning Rossiya bo‘layotgani bu kelajak umidimizga qanday taʼsir qiladi?

– Endi bu masalada asosiy hamkorimiz Rossiya bo‘lyapti degan fikrga shaxsan men to‘laqonli qo‘shilmayman. Sababi Rossiyaning Afg‘onistondagi geosiyosiy qarashi va loyihasi bizning manfaatlarimizdan biroz farq qiladi. O‘zbekiston Afg‘onistonda strategik barqarorlik bo‘lishini istaydi. Rossiyaning birinchi manfaati bu barqarorlikdan ko‘ra geosiyosiy raqiblari Afg‘oniston hududida ikkilamchi mavqeʼida bo‘lishini istaydi, yaʼni AQShning, Xitoyning va Rossiyaning manfaatlari. Lekin O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasining manfaati Afg‘onistonda strategik tinchlik va barqarorlik bo‘lishi.

– Toliblarning hukumat tepasiga kelishi qisqa muddat ichida ro‘y berdi. Bu jarayonni deylik, gegemon davlatlar tomonidan oldindan istalgan holat edi deya qarash mumkinmi? Boz ustiga O‘zbekiston ham Tolibon qochqindalik paytidayoq u bilan munosabatlarini yaxshilashni boshlab yuborgan edi…

– Bilasizmi, odatda hokimiyatlar, hukumatlar va tahlil markazlari bir necha yil keyingi vaziyatni modellashtirishga harakat qilishadi. Demak toliblarni hokimiyatga kelishini yoki aniqrog‘i Amerika tomonidan o‘rnatilgan siyosiy tizimni yiqilishini istagan davlatlar bor, albatta. Bu birinchi o‘rinda Rossiya Federatsiyasi va qisman Xitoy Xalq Respublikasi, deyish mumkin. Chunki toliblar bilan muzokalar olib borishga va munosabatlarni ijobiylashtirishga Pokiston orqali Xitoy ham erishgan edi. Demak, O‘zbekiston taxminan 2 yillarcha oldin toliblar bilan muzokaralarni amalga oshira boshladi.

– Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi va Jahon savdo tashkiloti. O‘zbekiston uchun, keling, bugungi demaylikda, kelajakdagi O‘zbekiston uchun qaysi bir tashkilotga yaqinligimiz manfaatli?

– Mening qarashimga ko‘ra, O‘zbekiston imkon qadar tezroq Jahon savdo tashkilotiga kirishi kerak. Chunki bu O‘zbekistonning potensialini, savdo-iqtisodiy hamkorligini anchagina oshiradi. O‘zbekistonda shakllangan ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlaydi va O‘zbekiston xalqining isteʼmol qilish darajasini oshiradi. Nima uchun? Chunki O‘zbekiston jamiyati va xalqi monopoliyalardan judayam qiynalayotgan bir aholi deb hisoblayman.

– Rossiya, Xitoy va AQSh yoki Yevropa: O‘zbekistonning o‘rni qayerda?

–      O‘zbekistonning o‘rni ana shu to‘rtta vektorning, to‘rtta tomonning markazida. Yaʼni O‘zbekistonning ko‘p vektorli siyosati, milliy manfaatlariga asoslangan hamkorligi. Masalan, Rossiya bilan munosabatlar shunday bo‘lishi kerakki, biz Rossiyadan geosiyosiy mustaqillikni saqlashimiz kerak, lekin uzilishimiz ham kerak emas. Keyingi ikki asrda O‘zbekiston Rossiya bilan juda ham kuchli bog‘landi. Mana shu uzilish, to‘laqonli iqtisodiy gumanitar uzilish O‘zbekistonning manfaatlariga to‘g‘ri kelmaydi. Lekin ayni paytda to‘laqonli yutilish ham O‘zbekiston uchun tahdid hisoblanadi. Bu, demak, ham uzilmaslik, ham yutilmaslik.

Olimjon Hasanov suhbatlashdi

• Intervyu
• O‘zbekiston
• Siyosat