Butun dunyo miqyosida inson omili birinchi o‘rinda turadi.Ammo biz bunga qanchalik e’tibor beryapmiz? Yildan –yilga yangi kasalliklar paydo bo‘lyapti.Chaqaloqlar nuqsonlar va yetishmovchiliklar bilan dunyoga kelyapti.Bevaqt o‘limlar soni ko‘paymoqda.Organizm o‘z-o‘zini tiklashga qiynalmoqda. Farmaseftika sanoati gullab –yashnamoqda,biroq natija sezilarli emas.Ayrim davosi qiyin xastaliklar uchun ishlab chiqarilgan darmonlar ,,otni kallasidek’' qimmat. Dard esa kambag‘al va boyga birdek keladi.Oq qon,saraton ,sil kasalliklari yosh bolalarda ham uchramoqda. Birgina saraton kasalligi misolida ko‘rsak, dunyo bo‘yicha har yili 15 million nafarga yaqin insonda saraton xastalik belgilari kuzatiladi va o‘lim darajasi 9 million nafardan oshadi. Bunga aholining o‘sishi bilan bir qatorda, atmosferaning konserogen moddalar bilan o‘tkir ifloslanishi, tabiiy bo‘lmagan oziq-ovqat mahsulotlari iste’molining ko‘payishi, jismoniy faollikning kamayishi kabi omillarni sabab qilib keltirish mumkin. Kasalni davolagandan,oldini olgan yaxshi deyishadi.Tahlilni tibbiyot sohasi doirasida olib bormoqchimasman.YE’tiborni ko‘pgina rivojlangan davlatlarda yo‘lga qo‘yilgan va bu borada mukammal dasturlar ishlab chiqilgan ,,Sog‘lom turmush tarzi’'ga qaratmoqchiman.
Global muammolardan biriga aylangan ,,Erta o‘lim” kalavaning oxiridir. Inson salomatligiga 11%ekologiyaning ifloslanishi,6%irsiyat,75%noto‘g‘ri ovqatlanish va nosog‘lom turmush tarzi salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda.Tarixda eng uzoq umr ko‘rgan odam ingiliz Tomas Kari bo‘lib,cherkov kitoblarida uning Londonda tug‘ilgani va 207-yil yashagani qayd qilingan.Demak umr chegarasi odomlarda 7080-yillar bilan yakunlanmaydi. Balki 100,150 va hatto ikki asrni o‘z ichiga olishi mumkin.Shu o‘rinda o‘z –o‘zidan inson omili mehnat omiliga uzviy bog‘liq ekanligini unutmasligimiz darkor. Turmush tarzimizning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi ish faoliyatidagi samaradorlikka ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Misol uchun turli yo‘nalishdagi ish faoliyatlari mavjud.Uzu kun bitta kresloda o‘tirib kompyuterda ishlaydigan(ko‘proq aqliy mehnat) yoki uzluksiz harakatda jismoniy yumush bilan shug‘ullanadigan soha vakillari bisyor.Ularning kunida tushlik payti bor-ku deyishingiz mumkin ,lekin bu tuz va yog‘lar yig‘ilib qolgan bo‘g‘inlarga,qon quyuqlashishidan miyaga kislorodni yaxshi yetkazib berolmayotgan qon tomirlariga yordam bera olmaydi.O‘z-o‘zidan ishchida holsizlik,kuchli charchoq,stress,lohaslik va borib-borib o‘z ishiga ishtiyoqsizlikni uyg‘otishi mumkin.Odamlar organizmidagi immun tizimi toboro susayib bormoqda. Xo‘sh bunga nimalar sabab?Keling kundalik turmush tarzimizda zaruriy elementlar shakllanganmi yoki yo‘q ko‘rib chiqamiz.

1. Oqsillar hayotning qurulish elementidir.Agar organizmga oqsil ovqat bilan yetarli miqdorda yetkazib berilmasa yoki ichakda yaxshi o‘zlashtirilmasa to‘qimalar o‘z-o‘zini tiklay olmaydi.Shuningdek oqsil qonda kislorodni organizm bo‘ylab tashishga yordam beradi. AQSh Milliy Fanlar Akademiyasi Tibbiyot Instituti shunday xulosaga kelgan:,,Organizmga umumiy kaloriya kunlik ehtiyojini 15-35 % ini oqsil iste’molidan olishi zarur. Oqsil yetishmovchiligi muskullar kamayishi,immunitet pasayishiga,nafas va yurak tizimlarini faoliyatini susayishiga olib keladi’'.Xo‘sh bizning kundalik turmush tarzimizga esa ,,Fast food’'lar ,turli kimyoviy qo‘shimchalar qo‘shilgan mahsulotlar kirib kelishni davom ettiryapti.Yosh bolalar ham aynan shunday notabiiy mahsulot va taomlar xo‘randasiga aylanishmoqda.Bu esa yuqorida keltirilgan kunlik oqsilni orgazimga bera olmaydi.Yana bir muhim fakt, jahon diyetologlarining aniqlashicha o‘zbek milliy taomlari dunyo bo‘yicha eng ko‘p kaloriyaga ega. Shu bois taomlarimiz juda mazali va shirin.Ammo qovurilgan va yog‘lilik jihatdan sog‘likka zararli tomonlari ham bor.

2.Biz bilgan oddiy suv nimalarga qodirligini bilsangiz edi!Biz faqat chanqaganimizdagina suv ichamiz.Shunda ham foydasidan zarari ko‘p bo‘lgan gazli va rangli ichimliklarni.Bu to‘g‘ri emas, chunki suv organizmda kechadigan barcha jarayonlarni, shuningdek hamma hujayra,to‘qima va a’zolarning asosini tashkil qiladi.Agar biz chanqashimizni kutsak,o‘zimiz bilmagan holda 0,5-1 litr suv yo‘qotamiz.Miya to‘qimasi 75% suvdan tashkil topganligi bizga ma’lum.Bejizga suvni hayot manbai demaymiz,biroq bilsakda bunga e’tiborsizmiz.Natijada suvsizlanish bizda holsizlanishni,charchoq,bosh og‘rig‘i va bosh aylanishini keltirib chiqaradi.O‘zimizning xalqimiz suygan palov misolida bir holatni tahlil qilsak.Ishchi yoki talaba tushlik uchun oshxonada kaloriyaga boy palovni iste’mol qildi va ish stoliga yoki talaba bo‘lsa o‘quv xonasiga kelib o‘tiradi.U passiv harakat rejimaga tushdi. Bu holatda hazm qilish qiyinlashadi.Ammo muntazam kunlik suv miqdorini ichib yurgan odamda bu muammo kuzatilmaydi.Chunki suvda moddalar almashinuvini yaxshilash xususiyati bor.Suv miqdori vaznga qarab belgilanadi .Uni tartibsiz ichish ham sog‘lom turmush tarziga zid.Masalan 67 kg vazn uchun 1 kunda 2,3 litr suv ichish zarur.
3.Jismoniy mashqlar.Mehnat faoliyatimizdagi kundalik harakatlar qancha ko‘p bo‘lmasin,maxsus jismoniy mashqlar o‘rnini bosa olmaydi. Qariganimizda
to‘shakka mixlanib qolmasligimizning asosiy sirlaridan biri ham shudir.Jismoniy mashqlarning har bir tana qismiga keltiradigan foydasi, shuningdek qon tomirlarimizda kislorod yurishini yaxshilashga xizmati beqiyos.Organizmdagi kaloriya va jismoniy faoliyat mutanosib bo‘lishi, eng muhim elementdir.
4.To‘gri yoxud noto‘g‘ri ovqatlanish.YErtalab ishga yoki ta’lim dargohiga shoshib ketayotgan inson keks,yog‘li non,buterbrodga o‘xshagan ozuqalarni yeydi.Afsuski eratalab choy nonushta qilmaydiganlar ham bisyor.Tushlikda ham me’yoriy ozuqa yemaslik kechqurunga kelib ayni hazm qilish susayadigan mahal, ko‘p tanavvulga sabab bo‘ladi.
Yuqoridagi elementlar sog‘lom turmush tarzining ayrim elementlari xolos.O‘tkir kasalliklar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi.Aynan shu kabi biz e’tiborga olmaydigan omillar tez qarish,vazn ortishi,qon bosimi ko‘tarilishi,bo‘g‘imlar og‘rig‘i,qandli diabet va insultga olib keladi.Ixtiyoriy va ixtiyorsiz kam harakatlilik,zararli yog‘larga to‘yingan mahsulotlar vazn ortishining birlamchi sabablaridir.Olimlarning ma’lum qilishicha har bir 0,5 kg ortiqcha vazn uchun taxminan 1,5 km qon tomirlari kerak bo‘ladi. Endi 5,10,20 kg ortiqcha vazn olishning yurakka zararini o‘ylab ko‘ringchi? Yurakni ko‘p ishlab ,kam ozuq olishi yurak xastaliklarini keltirib chiqaradi.

Dunyo mamlakatlarida bu muammolarga qanday chora-tadbirlar yo‘lga qo‘yilgan?Amerika sobiq prezidenti Barak Obamaning rafiqasi Mishel Obamaning shaxsan o‘zi yosh avloddagi ,,semizlik’'ni oldini olish say-harakatlarini
boshlab bergan edi. Bu mamlakatda har uch o‘smirdan biri vazn ortishi kasallikdan aziyat chekadi. Shu sababli maktab sport zallari ko‘paytirildi, kafeteriyalardagi ovqatlar tarkibini sabzavotlar bilan to‘yintirish yo‘lga qo‘yildi.Amerikaning diyetolog,endokrenolog va kardiolog olimlari foydali ,,Biologik faol qo‘shimcha’' larni kashf etishmoqda.Bu tabiiy mahsulotlar asta –sekinlik bilan amerikaliklar turmush tarziga kirib kelmoqda.
Dunyo ilg‘orlaridan biri bo‘lgan yaponiyaliklar esa bu borada qat’iy talablarga ham ega.Yaponiyada ishga kirmoqchi bo‘lgan har bitta inson ,,Biologik faol qo‘shimchalar” iste’mol qilishi zarur. Chunki ishga kirish anketasiga bu so‘rov kiritilgan.Sabab nimada?Organizm temir emas,uning uzluksiz sog‘lom bo‘lishi uchun yetarli oqsillar,vitamin va makro-mikro minerallar zarur.Biz kunlik yetarli oqsilga ega bo‘lish uchun bir likopcha laqma baliq,85 gr tovuq ,200 gr shvetsar pishlog‘i kabi talay mahsulotlarni yeyishimiz kerak.Albatta bu imkonsiz, bir kunda shuncha mahsulot cho‘ntakka zarar.Shuning uchun yaponlar yuqoridagi mahsulotlar kaloriyasi jamlangan biologik faol qo‘shimchalarni muntazam iste’mol qilishadi.

• salomatlik