Абадий ёшлик “калитини” излаш замонавий технологияларнинг ҳаракатлантирувчи омилларидан биридир. Нима учун инсон қарийди, тана ҳужайраларини ёшартириш мумкинми?

Қариш ўзи нима?

Қариш нима, деган саволга турли йўллар билан жавоб бериш мумкин. Энг оддий ёндашув – қаришни биология орқали эмас, балки математика орқали аниқлаш.

Ушбу мақолани ўқиётганингизда, ўлим эҳтимоли ҳар сонияда ўсиб бормоқда. Яъни ҳар бир сония умр ўтаётганидан далолат беради. 20 ёшли одамнинг 21 ёшга кириши, 100 ёшли одам эса 101 ёшга қадар етиб бориши, бу қариш ҳисобланади.

Саратон, 2-тоифа диабет, юрак хуружи, Альцгеймер – бу касалликлар кекса одамларда кўпроқ учрайди. Биология фани нима учун тез-тез касал бўлиш, яшаш ва ўлим ҳақидаги саволга жавоб беради. Сабаби эволюция бизнинг қанча умр кўришимиз билан боғлиқ эмас. Ҳар сонияда танамизда турли хил бузилишлар бўлади.

Ҳайвонлар қанча яшайди?

Ўртача умр кўриш кўп жиҳатдан ҳайвон танасининг катталигига боғлиқ: масалан, сичқонлар уч-тўрт йил, китлар – 200 йилдан ортиқ яшайди. Кичик ҳайвонлар балоғатга тезроқ эришадилар: Масалан, сичқонлар туғилганидан икки ой ўтгач, насл қолдиришга тайёр бўлади. Шунингдек, улар йиртқичнинг чангалида бўлиш хавфига эга: сичқонларнинг табиатда тўрт йил яшаш эҳтимоли жуда кам.

Лекин истиснолар ҳам бор. Масалан, ялангғоч ер каламуши 40 йилгача яшайди. Бошқа турдошларига қараганда уларнинг табиий душманлари камроқ. У ўртача 37 йилгача яшайди.

Ушбу қазувчи жонзот ер остида яшайди, у ерда йиртқичлар уларга етиб бориши қийин ва асаларилар сингари алоҳида ижтимоий тузилишга эга. Уларда матриархат даври ҳукмронлик қилади, малика мулозимлар томонидан қўриқланади.

Одамларда ўлим эҳтимоли ёшга қараб ўсиб боради. Ер қазувчи каламуш эса 30 ёшгача умуман ўсмайди – яъни бу ҳайвонлар қаримйди. Гап шундаки, қазувчининг танаси қаришнинг деярли барча механизмлари билан курашишга қодир.

Ягангғоч каламуш қўшимча саратон ҳужайралари мониторинги тизимига эга. Агар ҳужайра ғайритабиий тарзда ўсишни бошласа ва қўшни ҳужайрага “тўқнашса”, бўлиниш тўхтайди. Инсонда шунга ўхшаш тизим бор, лекин у бироз секинроқ ишлайди.

Протеин синтези жараёнида ДНК баъзан нотўғри ўқилади ва хатолар юзага келади. Бузуқ оқсиллар қаришни тезлаштириши мумкин, хусусан, улар Альцгеймер касаллигини келтириб чиқаради. Яланғоч каламушда ДНКдан оқсилларни қуриш жараёни одамларга қараганда аниқроқ. Бу нуқсонли оқсилларнинг пайдо бўлиш эҳтимоли жуда паст эканлигини англатади.

Одамлар ёши ўтгани сари ҳужайраларда мутациялар тўпланади, бу саратон ривожланишининг механизмларидан биридир. Шу сабабли ҳужайралар тўғри ишламайди ва саратонга айланиши мумкин. Ер каламушида бундай мутацияларни тузатиш тизими одамларга қараганда яхшироқ ишлайди.

Бундан келиб чиқадики, қаришни тўхтатувчи таблетка ихтиро қилиш мумкин эмас. Уни енгиш учун сиз бир вақтнинг ўзида унинг ҳар бир механизми билан курашишингиз керак. Улар аллақачон олимларга маълум, уларнинг ўнга яқин тури бор.

Инсон қанча яшаши мумкин?

Бугунги кунда инсоннинг ўртача умр кўриши 73 ёшни ташкил этади. Ҳозирги жаҳон рекорди 122 йилни ташкил этади. Бироқ, умр кўриш давомийлиги доимий эмас, у ўзгариши мумкин, яъни уни ошириш мумкин. Ҳозир технологиялар ривожланиб, олимлар бунга катта умид боғлашмоқда. Улардан бири – қайта дастурлаш, бу ихтиро учун Жон Гурдон ва Шиня Яманака 2012 йилда Нобел мукофотига сазовор бўлишди.

Қайта дастурлаш жараёнида қариш механизмлари даражасида ўзгаришлар содир бўлади – ҳужайра нафақат функционал равишда “орқага айланади”, балки ёшариши мумкин. Афсуски, танамиздаги барча ҳужайраларни ёшартириш жуда қийин вазифадир, аммо биз оралиқ ёндашувлар ҳақида ўйлашимиз мумкин.

2020 йилда Гарвард тиббиёт мактаби профессори Девид Синкернинг илмий изланишлари нашр этилди. Олимлар глаукома билан оғриган кекса сичқонларнинг кўзларига қайта дастурлашни рағбатлантирувчи генларни киритди. Аммо уларда ҳужайраларни қандайдир оралиқ ҳолатга келди, яъни улар бироз ёшарди. Натижада, сичқонларнинг кўриш қобилияти яхшиланди ва шу тариқа ҳатто оптик нервларнинг янгиланиши ҳам мўтадиллашган. Ушбу технологиядан фойдаланган ҳолда одамларда клиник синовлар ҳали ўтказилмаган.

Илм-фан ёрдамида умрни қандай узайтириш мумкин?

Биз мўъжизавий технологиялар ҳаётни узайтиришини кутар эканмиз, фақат соғлом турмуш тарзини олиб бориш муҳим. Бир тадқиқот учун олимлар 30 йил давомида 100 000 кишининг соғлиғини кузатди. Маълум бўлишича, турмуш тарзи умр кўриш давомийлигини белгилайди – ва у ёки бу йўналишдаги фарқ тахминан 15 йил бўлиши мумкин.

Мисол учун, агар бир киши мутлақо соғлом турмуш тарзини олиб борадиган бўлса, иккинчиси кўпинча спиртли ичимликларни истеъмол қиладиган ва ўз вазнига эътибор бермайдиган ашаддий чекувчилардир. Улар орасидаги умр кўриш фарқи атиги 15 йил бўлади. Уларнинг 10 йилини чекиш “ўғирлайди”.

Чекиш соғлиқ учун зарарли эканлигини ҳамма эшитган, аммо ЖССТ статистик маълумотларига кўра, чекиш ҳар йили тахминан 8 миллион одамни ўлдиради. Таққослаш учун: БМТ эксперт комиссиясининг маълумотларига кўра, 1986 йилдан 2066 йилгача Чернобил АЭСдаги авария жами 4000 кишининг ҳаётига зомин бўлган.

Узоқ умр кўриш учун тавсиялар:

Чекишни ташланг;
Мунтазам равишда тананинг жисмоний фаолиятига эътибор қилинг;
Соғлом тана массаси индексини сақланг ва соғлом овқатланишга эътибор беринг.
Спиртли ичимликларни истеъмол қилишни чекланг.
Етарлича ухланг.

• Inson
• ЖССТ
• Olimlar
• Тиббиёт
• саломатлик