$
12813.04 UZS
-12.39
122.60 UZS
1.62
13457.54 UZS
-36.09
Kechasi

Jizzaxdagi AESni nega aynan Rossiya quryapti?

11:54 / 30.06.2024

Jizzaxdagi AESni nega aynan Rossiya quryapti?

Xabaringiz bor, Putinning O‘zbekistonga tashrifidan so‘ng, ommaviy axborot vositalarida ko‘plab muhokamalar boshlanib ketdi. Munozaralarning asosiy mavzusi ruslar O‘zbekistonda qurishni reja qilayotgan AESlar. Ba’zilar atom elektr stansiyalarini avvalroq qurish kerak edi deyishsa, ayrimlari buning qurilishidan biroz cho‘chimoqda. Mazkur mavzudagi auditoriya vakillarida ikki xil fikr paydo bo‘ldi. Birinchisi, AES qurilishidan keladigan foyda haqida gapirishsa, ikkinchi qismi esa Chernobil va Fukusimadagi fojialar haqida so‘zlashmoqda.

Mavzuga chuqurroq kiradigan bo‘lsak, AESlarning turlari ko‘p. Lekin Jizzaxda qurilishi aytilayotgan stansiyalar qaysi toifaga kiradi va xavfsizlik kafolatlari qanday? Dunyo davlatlaridan qaysilarida AESlar mavjud va O‘zbekistonga mazkur stansiyalar kerakmi? AESning afzalliklari qanday? Nega aynan Rossiya quryapti? Yuqoridagi mavzular yuzasidan quyida batafsil gaplashamiz.

AES qurilishi tarixi

Atom elektr stansiyalarni qurish va undan foydalanish haqidagi fikrlar o‘tgan asrning 40-yillaridan boshlanadi. 1950-yilda SSSR fizigi I.Kurchatov izchil izlanishlardan so‘ng hukumatga atom energiyasini ajratib olish bo‘yicha ishlarni boshlashni taklif qiladi. O‘sha yilning may oyida Kaluga viloyatining Obninsk shahrida dunyodagi birinchi AES qurilishi boshlanadi. Mazkur stansiya 4 yil mobaynida quriladi va 1954-yilda ishga tushadi. Yadroviy reaktor yordamida elektr energiyasi esa ilk bor 1951-yilda AQShning Aydaho shtatida olinadi. U tajriba uchun, atigi 800 Vt energiya ishlab chiqaradi. Uning ishlashini tekshirib ko‘rish uchun generatorga to‘rtta lampochka ulanadi va hech kim kutmagan holda mazkur lampochkalar yonadi.

AESlar qanday ishlaydi?
Atom elektr stansiyasi atom yadrosi ajralib chiqishi natijasida hosil bo‘ladigan reaksiya asosida ishlaydi. Mazkur jarayonda asosan uran yoki plutoniy atomlari ishtirok etadi.

AESda urandan foydalanish uchun uran rudasi kukunga aylantiriladi. So‘ngra, uran kukuni metall “tabletka” ko‘rinishiga keltiriladi – u kichik kolbalarga presslanadi va 1500 daraja haroratda bir necha kun kuydiriladi.

Aynan o‘sha uran tabletkalari yadroviy reaktorlarga joylanadi. Bitta reaktorda bir vaqtning o‘zida 10 milliontaga yaqin uran tabletkalari ishlatiladi.

Atom yadrolari neytron ajratib chiqaradi. Neytronlar yangi neytronlarni hamda ulkan kinetik energiyaga ega zarralarni hosil qiladi. Aynan mana shu energiya atom stansiyasi faoliyatining asosini tashkil qiladi. Atom reaktorida reaksiya vaqtida ajralgan energiya issiqlikka aylanadi va issiqlik tashuvchiga (suvga) o‘tadi.

So‘ngra issiqlik tashuvchidagi harorat maxsus issiqlik almashuvchi qurilmalar orqali ikkinchi konturdagi oddiy suvga o‘tadi va uni qaynatadi. Qaynash natijasida hosil bo‘lgan suv bug‘i turbinani aylantiradi. Turbina elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi generatorni harakatga keltiradi.

Shuningdek, ikkita energiya blokni sovitish uchun AESga suv kerak bo‘ladi. Suvni esa faqatgina Tuzkon ko‘lidan olish mumkin va bu ham o‘z navbatida ko‘lni ifloslantiradi.

Mazkur AESlarning afzalliklari nimada?

- elektr energiyasi ishlab chiqarish arzonga tushadi;
- gaz bilan ishlaydigan 1000 MVt quvvatga ega issiqlik elektr stansiyasi atmosferaga yiliga 13 ming tonna va ko‘mir bilan ishlaydigan issiqlik elektr stansiyasi 165 ming tonna zararli modda chiqaradi. 1000 MVt quvvatga ega IES yiliga 8 million tonna kislorod yutadi. AES kislorod iste’mol qilmaydi va yuqoridagidek zararli chiqindilar chiqarmaydi;
- ularni yirik yonilg‘i manbasi yaqinida qurish uchun zarurat yo‘q. IESga ko‘mir va gaz keltirish katta xarajatlarni talab qiladi, AESga kerakli uran esa bitta yuk mashinasiga joylashishi mumkin;
- foydalanilgan yonilg‘ini qayta ishlab, undan yana yonilg‘i sifatida foydalaniladi;
- yuqori quvvat: bitta energoblokning quvvati 1000-1600 MVtni tashkil qiladi.

Bundan tashqari, shu kungacha qurilgan ko‘plab AESlar bir marta to‘ldirilgan yoqilg‘i bilan bir yil ishlasa, Jizzaxda qurilishi rejalashtirilayotgan stansiya esa bir marta to‘ldirilgan yoqilg‘i bilan besh yil ishlashi ta’kidlanmoqda. Bu esa o‘z navbatida aholiga elektr energiyasini besh yil barqaror narxda ushlab turish imkonini ham beradi.

Chernobil va Fukusima fojiasi

1986-yilning 26-aprel kuni Ukraina SSRga qarashli Pripyat shahri yaqinida joylashgan Chernobil AESning 4-reaktorining portlashi insoniyat tarixidagi eng dahshatli fojialardan biri hisoblanadi.

Portlash natijasida reaktor to‘liq vayron bo‘ladi va atrof-muhitga katta miqdordagi radioaktiv moddalar tarqaladi. Xalqaro AES tashkiloti Chernobil fojiasini 7 ball bilan baholab, hozirgacha yuz bergan eng yirik AES avariyalaridan biri ekanligini ta’kidlab keladi. Chernobil falokatidan so‘ng, 600 mingdan ortiq ishchi portlash oqibatlarining oldini olish uchun safarbar qilinadi. Xarajatlar taxminan 18 milliard rublni tashkil qiladi. Falokat sabab halok bo‘lganlarning soni 4 mingdan 93 mingacha ekanligi taxmin qilinadi. Chernobil fojiasi halok bo‘lgan va uning oqibatlaridan jabr ko‘rgan odamlarning taxminiy soni bo‘yicha ham, iqtisodiy zarar nuqtayi nazaridan ham atom energetikasi tarixidagi eng yirik avariya hisoblanadi.

Xuddi shunaqa portlashlardan yana biri bu 2011-yilning 11-martida Yaponiyaning Fukusima shahrida bo‘ladi. Mazkur avariya Yaponiya tarixidagi eng kuchli yer qimirlashi va sunami oqibatida yuzaga kelgan, xalqaro yadroviy hodisalar shkalasi bo‘yicha maksimal 7-darajali radiatsiyaviy fojia hisoblanadi. Zilzila oqibatida kommutatorlar, zaxira generatorlari va akkumulyatorlar joylashgan yerto‘lalarni suv bosishi, stansiyaning to‘liq o‘chib qolishiga va avariyaviy sovutish tizimlarining ishdan chiqishiga olib kelgan.

Natijada energiya bloklari reaktorlarida yadro yoqilg‘isining erishi, bug‘-sirkoniy reaksiyasi natijasida vodorod to‘planishi va energiya bloklarida xavfli portlovchi moddalarning portlashi sodir bo‘lgan. Atrof-muhitga asosan uchuvchi radioaktiv elementlar: yod va seziy izotoplari tarqaladi va ularning hajmi Chernobil AESda yuz bergan fojia vaqtidagi chiqindilarning 20 foizini tashkil etgan. Birorta ham o‘tkir nurlanish holati qayd etilmaganiga qaramasdan, uzoq muddatli nurlanish sabab favqulodda vaziyatlar xodimlari orasida onkologik kasallikka chalinish xavfi oshib boradi. Yaponiya hukumati bunday kasalliklarning bir nechta holatlarini tasdiqlagan va ulardan biri 2018-yilda bir kishining o‘limiga olib kelgan. Zararlangan hududlardan ja’mi 164 mingga yaqin odam evakuatsiya qilingan. Shifoxonalardan evakuatsiya qilish chog‘ida 50 nafar og‘ir holdagi bemorlarga tibbiy yordam vaqtida ko‘rsatilmagani sababli vafot etgan.

Bugungi kunda qaysi davlatlarda AESlar mavjud?

Dunyo davlatlarining ayrimlari AESlardan voz kechayotgan bo‘lsa, ayrimlarida yana qurilyapti. Tabiiyki, urbanizatsiya darajasi rivojlangandan keyin odamlarning ham elektr energiyasiga bo‘lgan talabi ortib boradi va AESlar IESlarga nisbatan ekologiyaga ham jiddiy ta’sir qilmaydi. Shu jihatdan olib qaraganda dunyo atom elektr stansiyalaridan voz kecholmaydi. Xususan, Yevropa ittifoqi hamda AQSh AESlarni qaytadan qurishni ko‘rib chiqyapti. Sababi, qurilgan stansiyalarning ham yaroqlilik muddati bo‘ladi va shu muddatdan so‘ng, ular eskirishni boshlaydi. Bundan tashqari, dunyoning yetakchi mamlakatlari bo‘lgan Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya va Tayvanda ham qator AESlar qurilgan. Eng e’tiborlisi shundaki, yuqoridagi mamlakatlarda AESlar bloki sunami tufayli xavflilik darajasi bo‘yicha jahonda yuqori o‘rinlarda turadi. Vaholanki, ular yana qurishda davom etmoqda. Bundan tashqari, AQSh va Eronda ham AESlar mavjud. Ta’kidlash joiz AESlar iqtisodiyoti va raqamli texnologiyalari rivojlangan davlatlarda elektr energiyasiga kuchli talablar bo‘lgani uchun ham quriladi.

Xo‘sh, Jizzaxdagi stansiyani nega aynan Rossiya quryapti?

Ayrim ekspertlarning fikricha, Rossiya tomonining mazkur loyihani tezlashtirishdagi qistovi bevosita iqtisodiyotga bog‘liq. Ya’ni, Rossiya-Ukraina urushi boshlangandan keyin, mamlakatning harbiy xarajatlari sezilarli darajada oshib ketdi. Byudjetinig yagona tayanchlaridan biri bo‘lgan neft va gaz inqirozi bunga qo‘shimcha bo‘lgandan keyin Rossiya ko‘plab mamlakatlarga AES qurib berishni birinchi bo‘lib taklif qilmoqda. Chunki bu juda katta iqtisodiy foyda beradi.

1960-yillarda Atom elektr stansiyalarini qurish rivojlanishni boshlagan paytda dastlab Buyuk Britaniya, AQSh va sobiq SSSR qura boshlagan. Keyinchalik bu guruhga Kanada, Fransiya va Yaponiya qo‘shiladi. Xo‘sh, bugungi kunda qaysi mamlakatlar AES qura oladi? Bular: Xitoy, Janubiy Koreya, Fransiya va Rossiya. Avvalroq, Fransiya Finlyandiyaga 3 milliard dollarga qurib qurishini aytgan AES 15 milliard dollarga tushadi. 5 yilda qurilishini aytgan stansiya 18 yilda bitgan. “Rosatom” esa buguni kungacha birorta ham obyektida narxini ham vaqtini ham o‘zgartirmagani ta’kidlanadi. Lekin ruslarning Belarusda qurgan AESi biroz muddatga cho‘zilgan. Shuning uchun ham mutaxassislar hozirda kompleks qurish bo‘yicha “Rosatom” yetakchi ekanligini aytmoqda. Chunki AESlarning qurilishi turlicha bo‘ladi. Ba’zilarida bitta energiya blokni boshqa davlat qurib beradi qolgan qismini esa boshqa mamlakat. Bundan tashqari, 16 yildan buyon quruvchi mamlakatlar, jumladan, Yaponiya Atom energiyasi tadqiqoti uchun mablag‘ ajratmagan va izlanishlar olib bormagan. Rossiya esa bu sohaga pul ajratadi va buni rivojlantiradi. Shuningdek, AESlarning katta qismi 60 yil faoliyat olib boradi. Lekin Fransiya, Janubiy Koreya, Xitoy kabi davlatlarda yondashuv ham ichki reaksiyalar ham har xil. Shuni inobatga olgan holda “Rosatom” bularning eng kuchlisi bo‘lib, barcha jihatlarga e’tibor beradi. Ya’ni, ekologik jihatdan ham, xavfzlik nuqtayi nazardan ham, qurilish va moliyaviy jihatdan ham eng zo‘rlaridan biri ekanligini aytilmoqda.

Eslatib o‘tamiz, O‘zbekistonga 11 milliard dollarga tushishi aytilayotgan kam quvvatli atom elektr stansiyasining birinchi reaktorini 5 yildan keyin ishga tushirish rejalashtirilgan. Mazkur loyiha Jizzax viloyatining Forish tumani Tuzkon ko‘li yaqinidagi dastlab yirik atom elektr stansiyasini joylashtirish masalasi ko‘rib chiqilgan avval tasdiqlangan maydonda amalga oshirilishi kutilmoqda. Kichik AESning birinchi reaktori quvvatini ishga tushirish joriy yilning yozida boshlanishi kerak bo‘lgan ustuvor ishlar tugaganidan 60 oy (5 yil) o‘tib amalga oshiriladi.

Har bir keyingi reaktor olti oy ichida ishga tushiriladi. Oltita reaktorli kichik AESning to‘liq ishga tushirilishi 2032-yil yoki undan keyinga reja qilingan.


Tayyorladi: Ilyos Boltayev


O‘zbekiston


														
														5-dekabr kuni qanday ob-havo kuzatiladi?

5-dekabr kuni qanday ob-havo kuzatiladi?

Harorat kechasi 1, kunduzi 6-8 daraja iliq bo‘ladi.
22:47 / 04.12.2024

														
														Toshkent viloyati hokimiga yangi o‘rinbosar tayinlandi

Toshkent viloyati hokimiga yangi o‘rinbosar tayinlandi

Xurshid Qoraboyev mazkur lavozimga tayinlangunga qadar O‘zbekiston savdo-sanoat palatasi Qishloq xo‘jaligi sohasida tadbirko…
22:31 / 04.12.2024

														
														Ulug‘bek Rashitov yil sportchisi deya e’tirof etildi

Ulug‘bek Rashitov yil sportchisi deya e’tirof etildi

Bu haqda O‘zbekiston WT assotsiatsiyasi xabar berdi.
21:23 / 04.12.2024

														
														Piyergabriyele Papadia de Bottini Italiyaning O‘zbekistondagi elchisi etib tayinlandi

Piyergabriyele Papadia de Bottini Italiyaning O‘zbekistondagi elchisi etib tayinlandi

Tashqi ishlar vaziri Baxtiyor Saidov Italiyaning O‘zbekistondagi yangi elchisi Piyergabriyele Papadia de Bottinidan ishonch …
20:31 / 04.12.2024

														
														Abdusalom Azizov yangi lavozimga tayinlandi

Abdusalom Azizov yangi lavozimga tayinlandi

Abdusalom Abdumavlanovich Azizov O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ijtimoiy-siyosiy, diniy-ma’rifiy va yoshlar masalal…
19:51 / 04.12.2024

														
														O‘zbekiston AQShga 210 million dollarlik qurilish mollarini eksport qiladi

O‘zbekiston AQShga 210 million dollarlik qurilish mollarini eksport qiladi

O‘zbekiston kompaniyalari ilk bor qurilish materiallari sohasidagi “AQSh-O‘zbekiston” biznes — forumida 210 million dollarli…
19:11 / 04.12.2024

														
														Shavkat Mirziyoyev Xalqaro atom energiyasi agentligi bosh direktorini qabul qildi

Shavkat Mirziyoyev Xalqaro atom energiyasi agentligi bosh direktorini qabul qildi

Shavkat Mirziyoyev va Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) bosh direktori Rafael Grossi o‘rtasida 4-dekabr kuni bo‘lib o…
18:22 / 04.12.2024

														
														Pora olgan hokim yordamchisi va uch yuz mln so‘mdan ortiq mablag‘ni talon-taroj qilgan MIB xodimi ushlandi

Pora olgan hokim yordamchisi va uch yuz mln so‘mdan ortiq mablag‘ni talon-taroj qilgan MIB xodimi ushlandi

Hozirda ushbu shaxslarga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atilib, tergov harakati olib borilmoqda.
16:50 / 04.12.2024

														
														7-dekabrdan Xivaga “Afrosiyob” qatnay boshlashi rad etildi

7-dekabrdan Xivaga “Afrosiyob” qatnay boshlashi rad etildi

Bu haqda “O‘zbekiston temir yo‘llari” xabar bermoqda.
16:05 / 04.12.2024

														
														Janubiy Koreya mudofaa vaziri iste’fo berdi

Janubiy Koreya mudofaa vaziri iste’fo berdi

Janubiy Koreya mudofaa vaziri Kim Yon Xyon harbiy holat joriy etilishi bilan bog‘liq vaziyat uchun javobgarlikni o‘z zimmasi…
16:01 / 04.12.2024

Bu ham qiziq

Ulug‘bek Rashitov yil sportchisi deya e’tirof etildi

Ulug‘bek Rashitov yil sportchisi deya e’tirof etildi

Bu haqda O‘zbekiston WT assotsiatsiyasi xabar berdi.
21:23 / 04.12.2024
Pora olgan hokim yordamchisi va uch yuz mln so‘mdan ortiq mablag‘ni talon-taroj qilgan MIB xodimi ushlandi

Pora olgan hokim yordamchisi va uch yuz mln so‘mdan ortiq mablag‘ni talon-taroj qilgan MIB xodimi ushlandi

Hozirda ushbu shaxslarga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atilib, tergov harakati olib borilmoqda.
16:50 / 04.12.2024
Toshkent viloyati hokimiga yangi o‘rinbosar tayinlandi

Toshkent viloyati hokimiga yangi o‘rinbosar tayinlandi

Xurshid Qoraboyev mazkur lavozimga tayinlangunga qadar O‘zbekiston savdo-sanoat palatasi Qishloq xo‘jaligi sohasida tadbirko…
22:31 / 04.12.2024
Sergelining ayrim hududlarida elektr ta’minoti vaqtincha to‘xtatiladi

Sergelining ayrim hududlarida elektr ta’minoti vaqtincha to‘xtatiladi

“Joriy yilning, 4-11-dekabr kunlari Toshkent shahar Sergeli tumanining ayrim hududlarida elektr energiyasida vaqtinchalik uz…
09:55 / 04.12.2024
Shavkat Mirziyoyev Farg‘ona viloyatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish chora-tadbirlari yuzasidan yig‘ilish o‘tkazdi

Shavkat Mirziyoyev Farg‘ona viloyatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish chora-tadbirlari yuzasidan yig‘ilish o‘tkazdi

Hududlar iqtisodiyotiga e’tibor natijasida Farg‘onada ham imkoniyatlar yuzaga chiqmoqda. So‘nggi 7-yilda sanoat korxonalari …
18:20 / 03.12.2024
O‘zbekistonda mahkumlar uchun elektron braslet ishlab chiqariladi

O‘zbekistonda mahkumlar uchun elektron braslet ishlab chiqariladi

O‘zbekistonda mahkumlar uchun elektron braslet ishlab chiqarish choralari ko‘rilmoqda.
12:14 / 04.12.2024
Farida Afro‘z O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisining o‘rinbosari etib tayinlandi

Farida Afro‘z O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisining o‘rinbosari etib tayinlandi

Bu haqda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi matbuot xizmati xabar berdi.
19:18 / 03.12.2024
O‘zbekistonga 2027-yilgi qilichbozlik bo‘yicha jahon chempionati mezbonligi berildi

O‘zbekistonga 2027-yilgi qilichbozlik bo‘yicha jahon chempionati mezbonligi berildi

Eng ahamiyatli jihati shuki, Toshkent 2027-yil kattalar o‘rtasidagi jahon chempionatini qabul qiladigan bo‘ldi. Musobaqa 20-…
10:24 / 04.12.2024
Janubiy Koreyadagi O‘zbekiston fuqarolari ogohlantirildi

Janubiy Koreyadagi O‘zbekiston fuqarolari ogohlantirildi

Xabaringiz bor 3-dekabr kuni Janubiy Koreyada harbiy holat e’lon qilingan edi.
14:09 / 04.12.2024
5-dekabr kuni qanday ob-havo kuzatiladi?

5-dekabr kuni qanday ob-havo kuzatiladi?

Harorat kechasi 1, kunduzi 6-8 daraja iliq bo‘ladi.
22:47 / 04.12.2024

O‘zbekiston va jahonda ro‘y berayotgan eng so‘nggi voqea-hodisalar, sport, shou-biznes, madaniyat, informatsion texnologiyalar va ilm-fan yangiliklaridan doimo xabardor bo‘ling!

O‘zbekiston va jahonda ro‘y berayotgan eng so‘nggi voqea-hodisalar, sport, shou-biznes, madaniyat, informatsion texnologiyalar va ilm-fan yangiliklaridan doimo xabardor bo‘ling!