Hozirda dunyoda hamma narsa raqamlashgan.Ya’ni, istalgan ma’lumotni elektron tarzda amalga oshirish mumkin. Bu odamlar uchun juda ham ko‘p qulayliklar yaratgan bo‘lsa-da, so‘nggi vaqtlari uning salbiy oqibatlari ham ko‘zga tashlanmoqda. Aniqrog‘i, ayni paytda kiberhujumlarga qarshi kurashish har qachongidan ham dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Kibernetika markazining bergan ma’lumotlariga ko‘ra, yaqin uch yilda kiberjinoyatchilikdan ko‘rilgan global zarar yiliga 15 foizga o‘sib borgan holda, 2023-yilda 8 trillion AQSh dollarini, 2025-yilga borib esa 10,5 trillion AQSh dollarini tashkil etishi taxmin qilinmoqda. O‘zbekistonda esa 2023-yilning 11 oyida 5,5 mingta kiberjinoyat sodir etilgan bo‘lib, shundan 70 foizi bank kartalari bilan bog‘liq firibgarlik va o‘g‘irlik jinoyatlari hisoblanadi.

Internetdagi mazkur jinoyat turning keskin ko‘payib borayotganiga sabab esa fuqarolarning shaxsiy ma’lumotlarni begona insonlarga taqdim etishi, soxta havolalarga kirishi, taniqli shaxslar nomidan sun’iy intellektga asoslangan dasturlar yordamida audio va videoyozuvlarga ishonishi va hokazolardir. Aholini tez fursat ichida mo‘may pul topishga undovchi va yordam pullari ajratilishi kabi mazmundagi yolg‘onlar ham uchrab turadi. Qolaversa, internet tarmog‘i hamda ijtimoiy tarmoqlarda ko‘rinishidan banklar, to‘lov tashkilotlari va boshqa tashkilotlarning rasmiy saytiga o‘xshash soxta veb-sahifalar va ularning nomi bilan ochilgan turli soxta kanallarning soni ham yuqorilab bormoqda. Shu sababdan hozirda kiberhujumlardan nafaqat O‘zbekiston, balki dunyo davlatlari ham zarar ko‘rmoqda. Masalan, 2023-yilgi ma’lumotlarga qaraganda veb-resurslarga bo‘lgan kiberhujumlar boshqa davlatlarga nisbatan ko‘proq quyidagi davlatlarda sodir bo‘lgan:

- Niderlandiya - 759 502;
- AQSh - 696 671;
- Rossiya - 100 549;
- Germaniya - 58 375;
- Hindiston - 52 495;
- Xitoy - 51 667;
- Gruziya - 32 137;
- Litva -23 375;
- Finlyandiya - 21 958;
- Gonkong - 21 034.

Shuningdek, “Kasperskiy laboratoriyasi” 2023-yil va 2024-yilning birinchi choragi uchun MDH mamlakatlariga kiber tahdidlar bo‘yicha hisobotini e’lon qildi. Undagi ma’lumotlarga qaraganda hujumlarning asosiy qismi tojikistonlik foydalanuvchilarga (60,69 foiz) qilingan. Undan keyin Belarus (59,79 foiz), Turkmaniston (59,55 foiz) va O‘zbekiston (58,74 foiz) davlatlari hisoblanadi.

Bundan tashqari, hisobotda, tez-tez kiberhujumlarga duchor bo‘ladigan faoliyat sohalari ham aniqlangan. Birinchi uchlikka moliya (28 foiz), qurilish (24 foiz) va ishlab chiqarish (14 foiz) kirgan. Hisobot mualliflari, aksariyat mamlakatlarda hujumlar soni 2023-yil oxiriga kelib ko‘paygani, 2024-yil boshida esa keskin kamayganini ma’lum qilishgan.

Hozirda O‘zbekistonda internet orqali shu kabi koproq hodisalar sodir bo‘lmoqda. Chunki mamlakatda 2024-yilning dastlabki 5 oy davomida monitoring jarayonida davlat organlari va tashkilotlarning 60 ta veb-resurslarida 183 ta zaiflik va kamchiliklar aniqlanib, bartaraf etilgan. Aniqlanishicha, ushbu vaqt mobaynida internet tarmog‘ining milliy segmentida joylashgan veb-saytlarga nisbatan 6 615 900 dan ortiq kiberhujumlar kuzatilgan. Shuningdek, “UZ” domen hududida joylashgan 74 ta veb-saytda kiberxavfsizlik hodisalari aniqlangan. Shulardan, 26 tasi davlat organlariga qolgan 48 tasi xususiy sektorga tegishlidir.

Kiberhujum hozirda O‘zbekiston fuqarolari uchun ham salbiy oqibatlarni keltirib chiqarayotganligi sababli Prezident Shavkat Mirziyoyev 2023-yilning 20-dekabr kuni o‘tkazgan videoselektor yig‘ilishida IT sohasi rivojlangani sari kiberxavfsizlikni ta’minlash masalasining dolzarbligi oshayotganini ta’kidlagan. Shuningdek, mamlakatda 50 ga yaqin to‘lov tizimi bo‘lib, ularning hammasi ham kiberxavfsizlik talablariga javob bermasligini ma’lum qilgan. 2023-yilning noyabr oyida esa IT vositasida sodir etiladigan huquqbuzarliklarga qarshi kurashish bo‘yicha Prezident qarori imzolangan.

Qolaversa, undan avval Markaziy bank ham ijtimoiy tarmoqlardagi soxta kanallar hamda veb-sahifalardan ehtiyot bo‘lishga chaqirib, bu kabi holatlarning oldini olish maqsadida regulyator quyidagilarni qayd etgan:

- e’lonlardagi har qanday aksiyalar, pul yutuqlari hamda boshqa takliflarni tashkilotlarning rasmiy veb-sahifasidan qayta tekshirish;

- saytning rasmiyligiga ishonch hosil qilmasdan ularga o‘z shaxsiy ma’lumotlarni kiritmaslik;

- ijtimoiy tarmoq hamda messenjerlarda tarqatilayotgan, aksiya va yutuqli lotereya o‘yinlari to‘g‘risidagi reklamalar keltirilgan havolalarni tekshirmasdan oldin ochmaslik;

- rasmiy emas havolalarni boshqalarga tarqatmaslik.

Umuman olganda zamon shiddat bilan rivojlanib borar ekan texnologiya va axborot kommunikatsiyasi ham ilgarilab boraveradi. Bunday paytda esa odamlar internetdan ehtiyotkorona tarzda foydalanish zarur.

Muallif Aygul Jienbaeva

• Kiberxavfsizlik