Moskva Kremlining eng e’tiborli joylaridan biri bu – Qurolli palata (Оружейная палата) muzeyidir. Ushbu muzey Rossiyaning boy tarixi va qudratli imperiya bo‘lganidan darak berishi bilan birga qadimgi turkiy xalqlar tarixiga oid ko‘plab ma’lumotlarni taqdim etadi. 

Qurolli palatadagi eng noyob eksponat – Monomaxning qalpog‘idir.  

Monomax qalpog‘ining yaratilishi va uning qanday qilib Kiyev knyazi Vladimir Monomaxga sovg‘a qilinganligi haqida bahsli munozaralar paydo bo‘ldi. Ya’ni, Vizantiyalik imperator Konstantin IX Monomaxning o‘z nevarasi, Kiyev knyazi Vladimir Vsevolodovich Monomaxga ushbu qalpoqni sovg‘a qilgani haqidagi ma’lumotlar boshqacha tus olmoqda.

Monomax qalpog‘i, aslida, turkiy xalqlarda xotin-qizlarning bosh kiyimi ekaniga oid yangi dalillar topildi. Bundan tashqari, Moskva davlatchiligining saltanat ramzi sifatida nasldan-naslga o‘tuvchi bu regaliya Oltin O‘rda xoni O‘zbekxonning Yuriy Danilovich yoki Ivan Kalitaga (Moskva knyazlari) tortiq qilgan in’omi ekani haqida yangi ma’lumotlar ham yuzaga chiqdi. Ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu qalpoq Oltin O‘rdaning Buyuk xoni O‘zbekxonning opasiga tegishlidir. 

“O‘sha vaqtlarda O‘zbekxon Moskvalik knyazlarga homiylik qilar edi, – deyiladi qator manbalarda. – Tadqiqotchilar yana bir bor Monomax qalpog‘i sharqlik ustalar tarafidan tayyorlanganini isbotlab berishdi.  

Bu qalpoqqa nom bo‘lgan Monomax ismi qayerdan olingan? Ivan III davrida Moskva davlatchiligi O‘rdadan Vizantiya tomon burilganidan keyin qalpoqqa ham “Moskva – uchinchi Rim” konsepsiyasi doirasida yangicha mazmun bag‘ishlandi. Faqat 1518-yilda uning kelib chiqishiga rasmiy talqin paydo bo‘ldi. Go‘yoki bu vizantiyalik imperator Konstantin IX Monomaxning o‘z nevarasi, Kiyev knyazi Vladimir Vsevolodovich Monomaxga bergan sovg‘asi emish. Ya’ni, Vizantiya imperatorlari saltanatining rus hukmdorlariga meros bo‘lib o‘tishining ramzi emish.

Aslida esa bu qalpoqning kelib chiqishi juda shubhalidir, chunki Konstantin 1055-yili vafot qilganida Vladimirning yoshi  ikkida bo‘lgan. Bobosi nevarasi borligini bilmagan bo‘lishi hamda nevaraning Kiyevda saltanat boshiga kelishini oldindan bilishi mumkin emasdi. Bundan tashqari, Vizantiyaning ham yo‘q bo‘lib ketishi ko‘zda tutilmagan edi.  

San’atshunoslik nuqtai nazaridan ham olib qaralsa, Vizantiyada bu kabi bosh kiyimlar urfda bo‘lmagan, ya’ni bunday qalpoqlar bo‘lmagan. 
Shunday qilib, Rus podshohlarining toji sifatida ko‘riladigan zar bilan tikib, bezatilgan bu do‘ppi kata ehtimol bilan Oltin O‘rda xoni O‘zbekxonning o‘zi homiylik qilayotgan Ivan I ga bergan in’omi bo‘lib chiqmoqda. So‘ng podshohlikka aylangan Moskva xonligida bu do‘ppi “Monomax qalpog‘i”ga aylantirilgan.  
Buxoroning tillo zarlaridan tayyorlangan do‘ppisiga Ivan I Kalita suvsar mo‘ynasini qo‘shtirib, qimmatbaho chaqnoq toshlar hamda tepasiga Moskva hokimiyati ramzi hisoblangan xochni ham o‘rnatib qo‘yishga buyruq beradi. Shunday qilib, davlatchilikni aks ettiradigan juda chiroyli “toj” paydo bo‘ladi. Bu toj Buyuk Moskva knyazlariga kiydirilgan, so‘ng bu an’ana Moskva podshohligiga ham o‘tgan. Shunday qilib, qo‘lbola toj Moskoviya hokimiyatining asosiy ramziga aylanib qolgan...
Oltin O‘rdaning xoni o‘ziga qaram va tobe bo‘lgan knyazga O‘rdaga tahdid solishi mumkin bo‘lgan pravoslav e’tiqodidagilarni tobelikda ushlab turish uchun berilgan tortiq, sovg‘a edi. 

Bu tarixiy voqea haqiqatan ham ajoyib va ramziy bir ma’no kasb etadi. Ramziyligi shundaki, Moskva knyazlari O‘rta Osiyo do‘ppisini Moskvaning hukmdorlik atributiga aylantirib olgani kabi davlatchiligini ham Oltin O‘rdadan meros qilib olgan bo‘lib chiqadi”. 
Olimlar fikriga ko‘ra, ko‘pchilik turkiy xalqlarda bosh kiyim sovg‘a qilish an’ana bo‘lgan va hozirda ham aksariyat turkiy xalqlar xotin-qizlari aynan shunday qalpoq kiyishadi. Qalpoqlarni qimmatbaho hayvonlar terisi (asosan suvsar mo‘ynasi)dan yasash Sibirda istiqomat qiluvchi turkiy qavmlar orqali tarqalgan.

Er SULTON

(Maqolada keltirilgan muallif fikrlari sayt nuqtai nazariga mos kelmasligi mumkin)