$
12447.35 UZS
86.49
146.08 UZS
0.42
14545.97 UZS
66.46
31° Кечаси 18°

Ақлнинг абадий қуёши: инсон овчилик, маросимлар ва маданиятни қандай ўзлаштирган?

17:28 / 06.08.2022

Ақл нима ва у муаммоларни ҳал қилишга қандай ёрдам беради?

Тирик тизимларда муаммоларни ҳал қилиш турли даражаларда содир бўлади.

Асосий – рефлекслар, яъни режалаштирилмайдиган ва автоматик тарзда амалга ошириладиган иш-ҳаракатлар. Улар ҳатто асаб тизимини ҳам талаб қилмайди. Масалан, мимоза барглари асаб тўқимасисиз ўралади. Бир ҳужайрали бактериялар ҳам тирнаш хусусияти билан реакцияга киришади – улар принципиал жиҳатдан асаб тизимига эга эмас, чунки улар битта ҳужайрадан иборат.

Кейинги даража – инстинктлар. Айтайлик, жўжа тухумдан чиқиб, товуқни кўради. У тасвирни танийди ва товуқ унинг онаси эканлигини аниқ қилади. Агар ўша пайтда полапонга тимсоҳ кўрсатилса, у тасвирни эслаб қолади ва тимсоҳни ўзининг онаси, деб ўйлайди. Бироқ, тимсоҳ бундай деб ўйламайди ва, эҳтимол, жўжани еб қўяди. Ушбу муаммони ҳал қилишда нейрон тармоқлар мажмуаси иштирок этади, лекин ҳар сафар у бир хил тарзда ҳал қилинади: таниб олиш ва ёдлаш.

Ақл эса ностандарт вазифаларга ностандарт жавобларни топиш қобилиятидир. Шу билан бирга, олдинги тажрибага қараб аллақачон ўзгартирилган муаммога жавоб қидиради. Ақл-идрокнинг таърифи, шунингдек, ўрганиш – фаолият жараёнида хатти-ҳаракатни ўзгартиришни ўз ичига олади. Биз ота-боболаримизнинг хатти-ҳаракатларидаги ўзгаришларни кўрамиз, демак улар ўрганган. Шунингдек, улар мияни ўстирди ва ҳар-хил ускуналарни ихтиро қилиб, уларни ривожлантирди.

Асосий муаммо шундаки, ақлнинг фақат битта версияси мавжуд – инсон. Ривожланган ҳайвонлар – шимпанзелар, итлар, делфинлар ва оддий одам ўртасида катта тафовут мавжуд. Ҳатто биринчи сўзларини талаффуз қилишни эндигина ўрганган икки ёшли бола ҳам шимпанзега қараганда анча ақлли.

Ҳар қандай таъриф бу статистика ва умумлаштириш. Шунинг учун, агар бир нечта ақлли турлар мавжуд бўлса, унда оқилоналикнинг таърифи аниқроқ бўлар эди.

Ота-боболаримиз ақлли бўлганми?

Қадимги одамлар фаолиятининг изларини топганимизда, биз уларни ўзимиз билан ёки маймунлар билан таққослаймиз. Масалан, австралопитеклар мия ҳажми бўйича маймунларга яқинроқ: улар меҳнат қуроллари ясашмаган. Дастлабки вакиллар дарахтларга чиқишни ўрганди, кейинроқ ерда яшади.

Энди “Хомо сапиенс”ни кўриб чиқамиз. У ҳар сафар турлича тош асбоблар ясаган. Инсон аждодлари меҳнат қуролларини ясашни бошлаганлари эса, бу уларнинг тафаккури ишлаганидан далолатдир. Бундан ташқари, улар дастлаб ўтхўр бўлган ҳолда ов қилишди ва йиртқичлардан кўра айёрроқ ҳаракат қилишди.

Ақл учун далил. Уч босқич:

Асбобларнинг пайдо бўлиши (2,6 миллион йил олдин).
Рамзий хатти-ҳаракатларнинг биринчи шакллари (400 минг йил олдин).
Рамзий хатти-ҳаракатлар мажмуаси (50 минг йил олдин).

Рамзий хатти-ҳаракатларнинг биринчи излари “Хомо хеиделбергенсис”да пайдо бўлади. Масалан, параллел кесикли суяклар. Энг қадимий мисол – зигзаг шаклида чизилган денгиз чиғаноқлари. Бироқ, “Хомо хеиделбергенсис”нинг тўлиқ визуал тасвирлари чизилмаган ёки улар йўқ бўлиб кетган.

Неандерталлар маросимларни ўтказишни бошладилар: улар айиқларнинг бош суякларини тош қутига солиб, маросимлар орқали дафн қилишни ўрганди. 60-70 минг йил олдин улар дори-дармонларга эга эдилар – ҳодисаларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги ғоя.

“Хомо сапиенс”да шунга ўхшаш нарсалар бўлгани ҳақида далиллар сақланиб қолмаган. Бироқ, улар рамзий хатти-ҳаракатларнинг тўлиқ спектрини ишлаб чиққан: композицион асбоблар, мусиқа, қоятош расмлари, мураккаб дафнлар ва ноёб турар-жойлар.

Назариялар ва фактлар

XIX асрда неандерталлар, питекантроплар излари топилган. Шундан сўнг бу қадимги одамлар бизга қанчалик яқин эканлиги ҳақида тушунчалар пайдо бўлди.

Биринчи тушунча: улар бизнинг аждодларимиз ва уларнинг ақл-заковати бизникидан кам эмас.

Иккинчи тушунча: улар бизнинг туримизга яқин турмайдиган зич троглодитлардир.

Учинчи тушунча: улар эволюциянинг муҳим бўғинидир.

Бу тушунчалар XX аср давомида бир-бири билан рақобатлашди – бирининг бошқасидан устунлиги аниқ тадқиқотчига боғлиқ эди.

Инсоният аждодлари Евроосиёга Африкадан келган ва неандерталлардан кўп нарсаларни ўрганган: улар кийим тиккан, оловдан тез-тез фойдаланишни бошлаган, ов усулларини ўзлаштирган. Бу “Хомо сапиенс” учун фойдали бўлган ҳаётий тажрибаларни қабул қилиш қобилияти эди.

Турли турлар ҳақида ҳикоя

Эволюция натижасида кўп турдаги одамлардан фақат биттаси омон қолди. Турнинг омон қолиши унинг олдинги тарихи билан белгиланади. Илк одамлар шароитга мослашгани учун омон қолди – улар олов ёқишни, композит асбоблар ясашни ёки заҳар ишлатишни ўргандилар.

Мия ва ақл: ўлчам муҳим бўлганда

Ақл-идрок ва мия ҳажми тарихий миқёсда бир-бирига боғлиқ ва алоҳида шахсга даҳлдор эмас. Бироқ, миянинг мураккаблиги нафақат ҳажми, балки тузилиши билан ҳам белгиланади.

Агар биз бутун инсониятни – питекантропдан тортиб замонавий одамларгача – вақт ўтиши билан мия ўсиб бораётганини ва хатти-ҳаракатлари мураккаблашганини кўрамиз. Австралопитекларнинг мияси вазни 400 грамм, питекантроп мияси 1000 грамм, “Ҳомо сапиенс”да эса 1350 грамм эди. Бундан келиб чиқадики, ҳозирги инсоният питекантроплардан ақллироқ ва австралопитеклардан анча ақлли.

Бошқа турлар сезгир бўлиши мумкинми?

Инсон ривожланиши учун тўрт миллиард йил керак бўлди ва бир қатор омиллар – география ва иқлим, бошқа ҳайвонлар ҳамда ўсимликларнинг хусусиятлари аралашди.

Мияни қуриш ва хулқ-атворни мураккаблаштириш тенденцияси ҳашаротлар, кўплаб моллюскалар, қушлар ва приматларда параллел равишда пайдо бўлди, лекин одатда уларнинг мияси кейинги ривожланиш босқичига етмади.

Эҳтимол, инсон мияси ҳам ўзининг чегарасига етгандир. Бироқ, одамлар ҳали ҳам ривожланиш ҳамда ўрганиш орқали синуслар ва интернейронал алоқалар сонини кўпайтириши мумкин. Шунда мия янада мураккаблашади. Балки одамзот, эҳтимол, илгари қила олмаган ишларини амалга оширар.

XX асрнинг охиригача бундай маълумотларни бирлаштириш мумкин эмас эди: кўплаб қазишмалар бўлган, улар турли мамлакатларда олиб борилган, асарлар турли тилларда нашр этилган. Бироқ, интернетнинг пайдо бўлиши билан маълумотлар базаларини тўплаш имконияти пайдо бўлди. 1960-1970-йиллардан бошлаб аниқ саналар пайдо бўлди, бу хронологияда воқеаларни ажратиш имконини берди.

 


Лайфстайл


														
														Трендлар туфайли йўқотилаётган ўзлик

Трендлар туфайли йўқотилаётган ўзлик

Тренд ортидан қувиш, гўёки бошқалардан орқада қолмасликка уриниш инсонни ўзидан узоқлаштиради. У Инстаграмъдаги “идеал ҳаёт”…
12:17 / 10.08.2025

														
														Шошилинч ҳаётдан сокинлик сари: “Slow living” нима ва нега ҳозир бунинг айни пайти?

Шошилинч ҳаётдан сокинлик сари: “Slow living” нима ва нега ҳозир бунинг айни пайти?

Секин ҳаёт (slow living) нима?“Slow living” — бу ҳар бир кунни, ҳар бир ҳаракатни, ҳар бир дақиқани онгли равишда яшаш фалса…
12:18 / 26.05.2025

														
														Уй бекалари учун мотивацион тавсиялар

Уй бекалари учун мотивацион тавсиялар

Уй бекаси бўлиш — бу оддийликда мукаммаллик яратиш санъатидир. Уй бекалари — оиланинг юраги, муҳитнинг меъмори.
15:19 / 30.04.2025

														
														“Кальмар ўйини” сериали актрисаси саратондан вафот этди

“Кальмар ўйини” сериали актрисаси саратондан вафот этди

“Кальмар ўйини” сериалининг иккинчи мавсумида собиқ полиция ходими Хван Чжун-Хонинг онаси ролини ижро этган актриса Ли Жу-ши…
09:46 / 04.02.2025

														
														Нонушта учун энг зарарли озиқ-овқатларнинг рўйхати билан танишинг

Нонушта учун энг зарарли озиқ-овқатларнинг рўйхати билан танишинг

Балансли нонушта қилиш яхшироқ умумий овқатланиш билан боғлиқ бўлиб, танангизни руҳий ва жисмоний қийинчиликларни енгиш учун…
13:32 / 25.01.2025

														
														Инсайдер iPhone 17 Pro дизайни ва хусусиятлари ҳақида маълумот берди

Инсайдер iPhone 17 Pro дизайни ва хусусиятлари ҳақида маълумот берди

Флагман нафақат инновацион камера, балки одатий стандартларни ўзгартирувчи ноёб орқа панель дизайнини ҳам олади.
11:13 / 25.01.2025

														
														Россияда криптосауналар ишлаб чиқилди: улар сизни иситиб қўяди ва крипто пул олади

Россияда криптосауналар ишлаб чиқилди: улар сизни иситиб қўяди ва крипто пул олади

Санкт-Петербургдаги Luxury World Spa компанияси “Криптосауна” лойиҳасини тақдим этди. Янги маҳсулот ASIC (криптовалюта қазиб…
10:35 / 25.01.2025

														
														Ижтимоий тармоқлардан фойдаланишни тўхтатишнинг фойдаси бўлдими?

Ижтимоий тармоқлардан фойдаланишни тўхтатишнинг фойдаси бўлдими?

Ушбу тадқиқот амалга оширилгандан сўнг ўқувчиларнинг кўрсаткичлари ошган.
15:29 / 18.01.2025

														
														2025 йилда қандай кроссовкалар мода бўлади?

2025 йилда қандай кроссовкалар мода бўлади?

Кроссовкалар ҳеч қачон модадан қолмайдиган, қулай оёқ кийим ҳисобланади. Фақатгина ҳар йили уларнинг қайсидир тури, айниқса,…
13:02 / 16.01.2025

Бу ҳам қизиқ

1 октябрда барча ўқитувчилар 953.000 сўмдан мукофот пули олиши ростми?

1 октябрда барча ўқитувчилар 953.000 сўмдан мукофот пули олиши ростми?

Бу бўйича мутахассис тушунтириш бериб ўтди
18:34 / 13.09.2025
БМТ Фаластин давлатини тан олиш ҳақидаги декларацияни қўллаб-қувватлади

БМТ Фаластин давлатини тан олиш ҳақидаги декларацияни қўллаб-қувватлади

Декларацияни қўллаб, 142 та давлат овоз берган, жумладан Ўзбекистон ҳам
19:52 / 13.09.2025
Валюта қимматликлари савдоси билан шуғулланган шахслар ушланди

Валюта қимматликлари савдоси билан шуғулланган шахслар ушланди

Ҳолатлар юзасидан жиноят иши қўзғатилиб, тергов ҳаракатлари олиб борилмоқда
21:56 / 12.09.2025
Бокс. Бугун Жаҳон чемпионатида 7 нафар Ўзбекистон вакили рингга кўтарилади

Бокс. Бугун Жаҳон чемпионатида 7 нафар Ўзбекистон вакили рингга кўтарилади

Шундан 6 нафари ярим финал, яна бири эса финал жангини ўтказади.
09:54 / 13.09.2025
Ўзбекистонда янги ҳафта бошида ёмғир ёғиши кутилмоқда

Ўзбекистонда янги ҳафта бошида ёмғир ёғиши кутилмоқда

“Ўзгидромет” 15–18 сентябрь кунлари учун об-ҳаво прогнозини эълон қилди.
15:46 / 13.09.2025
Трамп Ўзбекистонга келиши мумкин

Трамп Ўзбекистонга келиши мумкин

Eurasianet нашрининг ёзишича, Доналд Трамп АҚШнинг Марказий Осиёга ташриф буюрган биринчи президенти бўлиши мумкин.
17:09 / 12.09.2025
Зоир Мирзаев: “Чарм билан ишлайдиган 50 дан ортиқ корхона Тошкент шаҳри экологиясига катта зарар етказмоқда”

Зоир Мирзаев: “Чарм билан ишлайдиган 50 дан ортиқ корхона Тошкент шаҳри экологиясига катта зарар етказмоқда”

Тошкент вилояти ҳокими ана шу корхоналарни чеккароқ ҳудудларга кўчириш хусусида тўхталиб ўтди
20:28 / 12.09.2025
Непалда намойишчилар ChatGPT тавсияси билан муваққат бош вазирни тайинлашди

Непалда намойишчилар ChatGPT тавсияси билан муваққат бош вазирни тайинлашди

Эътиборлиси бу лавозимга мамлакат тарихида илк бор аёл киши тайинланди
22:13 / 13.09.2025
13 сентябрь куни кутилаётган об-ҳаво маълумоти

13 сентябрь куни кутилаётган об-ҳаво маълумоти

Кечаси 18-20 даража илиқ, кундузи 31-33 даража иссиқ бўлади
22:58 / 12.09.2025
Андижонда Nexia-2, мопед ва велосипед иштирокида ЙТҲ содир бўлди

Андижонда Nexia-2, мопед ва велосипед иштирокида ЙТҲ содир бўлди

“Қоидабузарга нисбатан қонунда белгиланган тартибда жазо чораси кўрилиши таъминланади”, – дейилади хабарда.
14:45 / 13.09.2025

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!