$
12676.11 UZS
-18.86
161.56 UZS
-0.04
14975.56 UZS
97.06
37° Кечаси 24°

Ақлнинг абадий қуёши: инсон овчилик, маросимлар ва маданиятни қандай ўзлаштирган?

17:28 / 06.08.2022

Ақл нима ва у муаммоларни ҳал қилишга қандай ёрдам беради?

Тирик тизимларда муаммоларни ҳал қилиш турли даражаларда содир бўлади.

Асосий – рефлекслар, яъни режалаштирилмайдиган ва автоматик тарзда амалга ошириладиган иш-ҳаракатлар. Улар ҳатто асаб тизимини ҳам талаб қилмайди. Масалан, мимоза барглари асаб тўқимасисиз ўралади. Бир ҳужайрали бактериялар ҳам тирнаш хусусияти билан реакцияга киришади – улар принципиал жиҳатдан асаб тизимига эга эмас, чунки улар битта ҳужайрадан иборат.

Кейинги даража – инстинктлар. Айтайлик, жўжа тухумдан чиқиб, товуқни кўради. У тасвирни танийди ва товуқ унинг онаси эканлигини аниқ қилади. Агар ўша пайтда полапонга тимсоҳ кўрсатилса, у тасвирни эслаб қолади ва тимсоҳни ўзининг онаси, деб ўйлайди. Бироқ, тимсоҳ бундай деб ўйламайди ва, эҳтимол, жўжани еб қўяди. Ушбу муаммони ҳал қилишда нейрон тармоқлар мажмуаси иштирок этади, лекин ҳар сафар у бир хил тарзда ҳал қилинади: таниб олиш ва ёдлаш.

Ақл эса ностандарт вазифаларга ностандарт жавобларни топиш қобилиятидир. Шу билан бирга, олдинги тажрибага қараб аллақачон ўзгартирилган муаммога жавоб қидиради. Ақл-идрокнинг таърифи, шунингдек, ўрганиш – фаолият жараёнида хатти-ҳаракатни ўзгартиришни ўз ичига олади. Биз ота-боболаримизнинг хатти-ҳаракатларидаги ўзгаришларни кўрамиз, демак улар ўрганган. Шунингдек, улар мияни ўстирди ва ҳар-хил ускуналарни ихтиро қилиб, уларни ривожлантирди.

Асосий муаммо шундаки, ақлнинг фақат битта версияси мавжуд – инсон. Ривожланган ҳайвонлар – шимпанзелар, итлар, делфинлар ва оддий одам ўртасида катта тафовут мавжуд. Ҳатто биринчи сўзларини талаффуз қилишни эндигина ўрганган икки ёшли бола ҳам шимпанзега қараганда анча ақлли.

Ҳар қандай таъриф бу статистика ва умумлаштириш. Шунинг учун, агар бир нечта ақлли турлар мавжуд бўлса, унда оқилоналикнинг таърифи аниқроқ бўлар эди.

Ота-боболаримиз ақлли бўлганми?

Қадимги одамлар фаолиятининг изларини топганимизда, биз уларни ўзимиз билан ёки маймунлар билан таққослаймиз. Масалан, австралопитеклар мия ҳажми бўйича маймунларга яқинроқ: улар меҳнат қуроллари ясашмаган. Дастлабки вакиллар дарахтларга чиқишни ўрганди, кейинроқ ерда яшади.

Энди “Хомо сапиенс”ни кўриб чиқамиз. У ҳар сафар турлича тош асбоблар ясаган. Инсон аждодлари меҳнат қуролларини ясашни бошлаганлари эса, бу уларнинг тафаккури ишлаганидан далолатдир. Бундан ташқари, улар дастлаб ўтхўр бўлган ҳолда ов қилишди ва йиртқичлардан кўра айёрроқ ҳаракат қилишди.

Ақл учун далил. Уч босқич:

Асбобларнинг пайдо бўлиши (2,6 миллион йил олдин).
Рамзий хатти-ҳаракатларнинг биринчи шакллари (400 минг йил олдин).
Рамзий хатти-ҳаракатлар мажмуаси (50 минг йил олдин).

Рамзий хатти-ҳаракатларнинг биринчи излари “Хомо хеиделбергенсис”да пайдо бўлади. Масалан, параллел кесикли суяклар. Энг қадимий мисол – зигзаг шаклида чизилган денгиз чиғаноқлари. Бироқ, “Хомо хеиделбергенсис”нинг тўлиқ визуал тасвирлари чизилмаган ёки улар йўқ бўлиб кетган.

Неандерталлар маросимларни ўтказишни бошладилар: улар айиқларнинг бош суякларини тош қутига солиб, маросимлар орқали дафн қилишни ўрганди. 60-70 минг йил олдин улар дори-дармонларга эга эдилар – ҳодисаларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги ғоя.

“Хомо сапиенс”да шунга ўхшаш нарсалар бўлгани ҳақида далиллар сақланиб қолмаган. Бироқ, улар рамзий хатти-ҳаракатларнинг тўлиқ спектрини ишлаб чиққан: композицион асбоблар, мусиқа, қоятош расмлари, мураккаб дафнлар ва ноёб турар-жойлар.

Назариялар ва фактлар

XIX асрда неандерталлар, питекантроплар излари топилган. Шундан сўнг бу қадимги одамлар бизга қанчалик яқин эканлиги ҳақида тушунчалар пайдо бўлди.

Биринчи тушунча: улар бизнинг аждодларимиз ва уларнинг ақл-заковати бизникидан кам эмас.

Иккинчи тушунча: улар бизнинг туримизга яқин турмайдиган зич троглодитлардир.

Учинчи тушунча: улар эволюциянинг муҳим бўғинидир.

Бу тушунчалар XX аср давомида бир-бири билан рақобатлашди – бирининг бошқасидан устунлиги аниқ тадқиқотчига боғлиқ эди.

Инсоният аждодлари Евроосиёга Африкадан келган ва неандерталлардан кўп нарсаларни ўрганган: улар кийим тиккан, оловдан тез-тез фойдаланишни бошлаган, ов усулларини ўзлаштирган. Бу “Хомо сапиенс” учун фойдали бўлган ҳаётий тажрибаларни қабул қилиш қобилияти эди.

Турли турлар ҳақида ҳикоя

Эволюция натижасида кўп турдаги одамлардан фақат биттаси омон қолди. Турнинг омон қолиши унинг олдинги тарихи билан белгиланади. Илк одамлар шароитга мослашгани учун омон қолди – улар олов ёқишни, композит асбоблар ясашни ёки заҳар ишлатишни ўргандилар.

Мия ва ақл: ўлчам муҳим бўлганда

Ақл-идрок ва мия ҳажми тарихий миқёсда бир-бирига боғлиқ ва алоҳида шахсга даҳлдор эмас. Бироқ, миянинг мураккаблиги нафақат ҳажми, балки тузилиши билан ҳам белгиланади.

Агар биз бутун инсониятни – питекантропдан тортиб замонавий одамларгача – вақт ўтиши билан мия ўсиб бораётганини ва хатти-ҳаракатлари мураккаблашганини кўрамиз. Австралопитекларнинг мияси вазни 400 грамм, питекантроп мияси 1000 грамм, “Ҳомо сапиенс”да эса 1350 грамм эди. Бундан келиб чиқадики, ҳозирги инсоният питекантроплардан ақллироқ ва австралопитеклардан анча ақлли.

Бошқа турлар сезгир бўлиши мумкинми?

Инсон ривожланиши учун тўрт миллиард йил керак бўлди ва бир қатор омиллар – география ва иқлим, бошқа ҳайвонлар ҳамда ўсимликларнинг хусусиятлари аралашди.

Мияни қуриш ва хулқ-атворни мураккаблаштириш тенденцияси ҳашаротлар, кўплаб моллюскалар, қушлар ва приматларда параллел равишда пайдо бўлди, лекин одатда уларнинг мияси кейинги ривожланиш босқичига етмади.

Эҳтимол, инсон мияси ҳам ўзининг чегарасига етгандир. Бироқ, одамлар ҳали ҳам ривожланиш ҳамда ўрганиш орқали синуслар ва интернейронал алоқалар сонини кўпайтириши мумкин. Шунда мия янада мураккаблашади. Балки одамзот, эҳтимол, илгари қила олмаган ишларини амалга оширар.

XX асрнинг охиригача бундай маълумотларни бирлаштириш мумкин эмас эди: кўплаб қазишмалар бўлган, улар турли мамлакатларда олиб борилган, асарлар турли тилларда нашр этилган. Бироқ, интернетнинг пайдо бўлиши билан маълумотлар базаларини тўплаш имконияти пайдо бўлди. 1960-1970-йиллардан бошлаб аниқ саналар пайдо бўлди, бу хронологияда воқеаларни ажратиш имконини берди.

 


Лайфстайл


														
														Шошилинч ҳаётдан сокинлик сари: “Slow living” нима ва нега ҳозир бунинг айни пайти?

Шошилинч ҳаётдан сокинлик сари: “Slow living” нима ва нега ҳозир бунинг айни пайти?

Секин ҳаёт (slow living) нима?“Slow living” — бу ҳар бир кунни, ҳар бир ҳаракатни, ҳар бир дақиқани онгли равишда яшаш фалса…
12:18 / 26.05.2025

														
														Уй бекалари учун мотивацион тавсиялар

Уй бекалари учун мотивацион тавсиялар

Уй бекаси бўлиш — бу оддийликда мукаммаллик яратиш санъатидир. Уй бекалари — оиланинг юраги, муҳитнинг меъмори.
15:19 / 30.04.2025

														
														“Кальмар ўйини” сериали актрисаси саратондан вафот этди

“Кальмар ўйини” сериали актрисаси саратондан вафот этди

“Кальмар ўйини” сериалининг иккинчи мавсумида собиқ полиция ходими Хван Чжун-Хонинг онаси ролини ижро этган актриса Ли Жу-ши…
09:46 / 04.02.2025

														
														Нонушта учун энг зарарли озиқ-овқатларнинг рўйхати билан танишинг

Нонушта учун энг зарарли озиқ-овқатларнинг рўйхати билан танишинг

Балансли нонушта қилиш яхшироқ умумий овқатланиш билан боғлиқ бўлиб, танангизни руҳий ва жисмоний қийинчиликларни енгиш учун…
13:32 / 25.01.2025

														
														Инсайдер iPhone 17 Pro дизайни ва хусусиятлари ҳақида маълумот берди

Инсайдер iPhone 17 Pro дизайни ва хусусиятлари ҳақида маълумот берди

Флагман нафақат инновацион камера, балки одатий стандартларни ўзгартирувчи ноёб орқа панель дизайнини ҳам олади.
11:13 / 25.01.2025

														
														Россияда криптосауналар ишлаб чиқилди: улар сизни иситиб қўяди ва крипто пул олади

Россияда криптосауналар ишлаб чиқилди: улар сизни иситиб қўяди ва крипто пул олади

Санкт-Петербургдаги Luxury World Spa компанияси “Криптосауна” лойиҳасини тақдим этди. Янги маҳсулот ASIC (криптовалюта қазиб…
10:35 / 25.01.2025

														
														Ижтимоий тармоқлардан фойдаланишни тўхтатишнинг фойдаси бўлдими?

Ижтимоий тармоқлардан фойдаланишни тўхтатишнинг фойдаси бўлдими?

Ушбу тадқиқот амалга оширилгандан сўнг ўқувчиларнинг кўрсаткичлари ошган.
15:29 / 18.01.2025

														
														2025 йилда қандай кроссовкалар мода бўлади?

2025 йилда қандай кроссовкалар мода бўлади?

Кроссовкалар ҳеч қачон модадан қолмайдиган, қулай оёқ кийим ҳисобланади. Фақатгина ҳар йили уларнинг қайсидир тури, айниқса,…
13:02 / 16.01.2025

														
														Такчи – Кореянинг машҳур анъанавий ўйини

Такчи – Кореянинг машҳур анъанавий ўйини

Такчи – бу Корея маданиятида болалар ва катталар орасида машҳур бўлган ўйин бўлиб, оддий, аммо қизиқарли! Ўйин учун фақат қа…
16:09 / 15.01.2025

														
														2024 йилда энг юқори даромад келтирган фильмлар рўйхати

2024 йилда энг юқори даромад келтирган фильмлар рўйхати

2024 йил кино саноати учун жуда муваффақиятли йил бўлди. Кўплаб кутилган премьералар ва кутилмаган хитлар томошабинларни кин…
15:40 / 15.01.2025

Бу ҳам қизиқ

UFC 317. Илия Топурия Чарлз Оливейрани биринчи раундда нокаутга учратди

UFC 317. Илия Топурия Чарлз Оливейрани биринчи раундда нокаутга учратди

Топурия енгил вазннинг янги чемпионига айланди.
10:06 / 29.06.2025
Мирзиёев: “Янги Ўзбекистон бунёдкорлари сифатида янги тарих яратадиган олтин авлодсиз!”

Мирзиёев: “Янги Ўзбекистон бунёдкорлари сифатида янги тарих яратадиган олтин авлодсиз!”

Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон ёшларини Ёшлар куни билан табриклади.
12:44 / 30.06.2025
Ҳаж зиёратида 8 нафар ўзбекистонлик вафот этди

Ҳаж зиёратида 8 нафар ўзбекистонлик вафот этди

“Жорий йилдаги “Ҳаж-2025” мавсуми давомида Ўзбекистондан 15 мингдан зиёд ҳожиларнинг Ҳаж амалларини тартибли ва намунали адо…
12:17 / 01.07.2025
ДХХ томонидан Наманганда қалбаки доллар савдоси фош қилинди

ДХХ томонидан Наманганда қалбаки доллар савдоси фош қилинди

Ҳолат юзасидан қонунбузарларга нисбатан Жиноят Кодексининг 176-моддаси 3-қисми “а” банди билан жиноят иши қўзғатилиб, қамоқ …
10:38 / 01.07.2025
Ногиронлик пенсиялари ҳам фуқаронинг мурожаатисиз тайинланади

Ногиронлик пенсиялари ҳам фуқаронинг мурожаатисиз тайинланади

Ушбу маълумот фуқароларга СМС-хабар кўринишида юборилади.
13:07 / 01.07.2025
Ўзбекистонда ҳарорат 46 даражагача кўтарилади

Ўзбекистонда ҳарорат 46 даражагача кўтарилади

“Ўзгидромет” 2–5 июль кунлари учун об-ҳаво прогнозини эълон қилди.
15:10 / 01.07.2025
Июль ойининг илк кунларида қандай об-ҳаво кузатилади?

Июль ойининг илк кунларида қандай об-ҳаво кузатилади?

“Ўзгидромет” 30 июнь–2 июль кунлари учун об-ҳаво прогнозини эълон қилди.
12:12 / 29.06.2025
Уй-жой савдосини нақд пулда олиб бориш чекланади

Уй-жой савдосини нақд пулда олиб бориш чекланади

Ўзбекистонда уй-жойларнинг савдосини нақд пулда амалга ошириш чекланади. Бу ҳақда жорий йилнинг 26 июнь куни Олий Мажлис Сен…
11:37 / 30.06.2025
Темирйўл чипталари сотувида ортиқча ундирилган тўловлар қайтарилади

Темирйўл чипталари сотувида ортиқча ундирилган тўловлар қайтарилади

“Темирйўлда йўловчи ташиш хизматлари бўйича қўмита чиқарган қарор суд инстанциялари томонидан қўллаб-қувватланди ва қонунбуз…
15:36 / 30.06.2025

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!