1991-yilda dunyoning ikki gegemon davlatidan biri boʻlgan Sovet Ittifoqi parchalandi. Shunda bir muammo paydo boʻldi. Bu Sovet armiyasining harbiy mulki va yadroviy raketalarini qanday taqsimlash masalasi edi.

SSSR parchalangach, uning yadro qurollaridan maʼlum bir qismi Qozogʻiston, Ukraina va Belarus hududida qolgan edi. 1992-yilda MDH (Mustaqil davlatlar hamdoʻstligi) Sobiq Ittifoqning ballistik va strategik qurollarini Rossiyaga qaytarish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Qarorga muvofiq, Belarus va Qozogʻiston SSSRning merosxoʻri hisoblangan Rossiyaga yadroviy kallaklarni hech bir gap-soʻzsiz topshirdi. Ukraina esa bu masalada biroz ikkilandi. Bunga sabab Rossiyaning Qrimga daʼvo qilib turgani boʻldi. Biroq shunga qaramay Ukraina Rossiyaga yadroviy raketalarni topshirdi.

Ukraina yadro raketalarini Rossiyaga bermaganida, bugun Rossiya Ukrainaga tajovuz qilmagan boʻlarmidi? Xoʻsh, Ukraina nega yadro raketalarini Rossiyaga berib yuborgan? Bunga nima sabab boʻlgan?

Bugungi maqolamizda shu haqida soʻz yuritamiz.

SSSRning intihosi

80-yillarning oxiri, 90-yillarning boshiga kelganda, Sovet Ittifoqining  parchalanib ketishi aniq boʻldi. SSSR rahbari Mixail Gorbachyov olib borgan “qayta qurish” siyosatining ilk yillaridayoq mamlakat ichida millatlararo munosabatlar keskinlashdi.

1990-yilda Boltiqboʻyi davlatlari Latviya, Litva, Estoniya oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. 1991-yilda SSSR tarkibidagi boshqa respublikalar ham mustaqil davlatga aylandi. Shunda respublikalar hududida qolgan Sovet harbiy texnikalari, ballistik va taktik yadro raketalarini qanday taqsimlash muammosi paydo boʻldi.

Maʼlumotlarga koʻra, oʻsha vaqtda sovet yadroviy arsenalining soni 10 200 dan ortiq kallakni tashkil qilgan. Ittifoq parchalangach, bu koʻrsatkich toʻrt baravar qisqargan. Chunki, Sovet Ittifoqining yadro qurollarining maʼlum bir qismi Qozogʻiston, Ukraina va Belarus hududida qolgan edi.

Ukrainada qancha yadro raketa boʻlgan?

1990-yilning boshida Ukraina hududida 1 240 dona yadro raketasi mavjud boʻlgan. Hatto, oʻsha vaqtda Fransiya, Xitoy va Buyuk Britaniyaning yadroviy arsenalining soni bu darajada boʻlmagan. 

Maʼlumotlarga koʻra, oʻsha vaqtda Ukrainada 133 ta “RS-18” rusumli strategik raketa, 46 ta “RS-22” rusumli taktik raketa, 564 ta bombardimonchi samolyot va 3 mingga yaqin taktik yadro qurollari mavjud boʻlgan. Lekin raketa komplekslarini boshqaruv pulti Moskvada joylashgan edi. Yaʼni Ukraina yadroviy qurol boʻlgani bilan raketalarni ishga tushiradigan “yadroviy jomadoncha” Rossiyaning qoʻlida turgan.

Strategik yadro qurollari dushmanning front ortidagi olis masofalarda joylashgan strategik nishonlarini yoʻq qilishga moʻljallangan qurollar hisoblanadi. Taktik yadro qurollar esa dushmanning old tarafida va jang maydonlarida joylashgan nishonlarni yoʻq qilishga moʻljallangan qurollardir.

Sovet Ittifoqining rahbari Mixail Gorbachyov Qozogʻiston, Ukraina va Belarusda qolgan sovet davlatining barcha yadro qurollarini oʻsha hududda qoldirishni reja qildi. 1991-yil 21-dekabr kuni Qozogʻistonning Olmaota shahrida toʻrtta davlat yadro qurolini nazorat qilish boʻyicha qoʻshma chora-tadbirlar toʻgʻrisida shartnoma imzoladi. Biroq kutilmaganda Mixail Gorbachyov oʻrnini Boris Yelsin egalladi.

Yangi rahbar kelajakdan hadiksirab Ukraina, Qozogʻiston va Belarusga yadro raketalarini Rossiyaga qaytarish kerakligini taʼkidladi. Rossiyaning talabi bilan Qozogʻiston va Belarus raketalarni qaytardi. Biroq Ukraina bunga biroz ikkilandi. Sababi, oʻsha vaqtda Rossiya Qrimga daʼvo qilayotgan edi. Ayrim ukrainalik siyosatchilar yadro raketalarni saqlab qolish kerakligini aytishdi. Ammo AQSh va Rossiya bunga keskin qarshilik qildi. Amerika Sovet Ittifoqining barcha yadro bombalarini SSSRning merosxoʻri hisoblangan Rossiyada qolishini istadi.

Budapesht memorandumi

1994-yil 5-dekabr kuni Yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Budapesht sammitida Ukraina, Rossiya, Buyuk Britaniya va AQSh oʻrtasida shartnoma imzolandi. Unga koʻra, Rossiya Ukraina hududiga hech qachon daʼvo qilmaydigan boʻldi va Qrimga boʻlgan da’volaridan voz kechdi. Buning evaziga Ukraina oʻzidagi ballistik va strategik yadro raketalarini Rossiyaga berdi.

Oʻsha vaqtda Fransiya Prezidenti Fransua Mitteran Ukraina Prezidenti Leonid Kuchmaga “oʻgʻlim. Bu hujjatga ishonma, aldanasan”, degan edi. Lekin Kuchma shartnomani imzoladi.

Budapesht memorandumining mazmuni

Ushbu xalqaro hujjat olti moddadan tashkil topgan. Unga koʻra, Ukraina oʻzining yadro quroliga ega mamlakat maqomidan voz kechadi va yadro quroli arsenalini yoʻq qildi. Shuningdek, memorandumni imzolagan taraflar:

• Ukrainaning mustaqilligi, suvereniteti va mavjud chegaralarini hurmat qilish majburiyatini oladi;
• Ukrainaning hududiy yaxlitligi va siyosiy mustaqilligiga nisbatan kuch ishlatish orqali tahdid qilish yoki kuch ishlatishdan tiyilish majburiyatini, shuningdek, ushbu davlatlarning biror quroli Ukrainaga qarshi, oʻz-oʻzini himoya qilishdan boshqa maqsadlardan tashqari, qoʻllanmasligi majburiyatini zimmasiga oladi;
• Ukrainaga nisbatan iqtisodiy bosim uyushtirmaslikni zimmasiga oladi;
• Ukraina yadroviy hujumga uchrasa yoki uchrash tahdidi paydo boʻlsa, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi orqali zudlik bilan amaliy choralarni koʻrish majburiyatini zimmasiga oladi;
• Ukrainaga nisbatan yadro qurolini ishlatmaslikni oʻz zimmasiga oladi, ushbu davlatlarning oʻzi, hududlari, oʻzining yoki ittifoqdoshlarining qurolli kuchlariga nisbatan hujum uyushtirish holatlari bundan mustasno.

2014-yilda Rossiya mazkur bitimga qarshi o‘laroq Qrimni anneksiya qildi. Yaʼni Rossiya Budapesht memorandumi qoidalarini qoʻpol tarzda buzdi. Biroq Rossiya Qrimni anneksiya qilish vaqtida keng koʻlamli harbiy harakatlar qilmaganini va Budapesht kelishuvi shartlarini buzmaganligini iddao qildi.

Taʼkidlash lozimki, Memorandumning ingliz tilidagi hamda ukrain va rus tillaridagi nusxalarida farq bor. Hujjatning ukrain va rus tilidagi nusxasida xavfsizlik kafolati “гарантия безопасности” soʻz birikmasi orqali ifodalangan boʻlsa, ingliz tilidagi nusxasida “security assurances” soʻz birikmasi orqali ifodalangan. “гарантия” va “assurance” soʻzlarida oʻrtasidagi semantik farq ishtirokchilar tomonidan turlicha talqin etilishiga sabab boʻlgan.

AQShning Ukrainadagi 1998-2000-yillardagi elchisi, Vashingtonning Brukings universiteti eksperti Stiven Payfer soʻzlar oʻrtasidagi farqni quyidagicha izohlaydi:

“Budapesht Memorandumi doirasida taqdim etilgan kafolat vazni NATOning aʼzolariga yoki AQSHning Yaponiya va Janubiy Koreyaga taqdim etgan kafolatlari vazniga teng emas. Kafolat (“guarantee”) NATO va Yaponiya, Janubiy Koreya, Avstraliya kabi AQSh ittifoqchilari oʻrtasida taqdim etilgan. Unga koʻra zarurat tugʻilganda amerikalik askarlarni kiritishni nazarda tutiladi. Kafolat (“assurance”) esa bunday majburiyatlarni nazarda tutmaydi va Budapesht memorandumining muzokaralar jarayonida biz buni ochiq bayon etganmiz”.

Ukraina yadro qurollarining yoʻq qilinishi

1992-1996-yillar oraligʻida Ukrainadan barcha yadro kallaklar bosqichma-bosqich Rossiya hududiga olib chiqildi. 1996-2001-yillarda ballistik raketalarning shaxtalari yoʻq qilindi. Yadro qurolini eltuvchi ballistik va qanotli raketalar Rossiyaga topshirildi. Yadro qurolini eltishi mumkin boʻlgan strategik bombardimonchi samolyotlar ham Rossiyaga berildi.

Ukrainaning amaldagi Prezidenti Vladimir Zelenskiy Budapesht Memorandumi kafolatlarining taʼminlanmaganini “Ukrainaga nisbatan sotqinlik”, deya baholagan:

“Men buni Ukrainaga nisbatan sotqinlik deya baholayman. Bu katta xato boʻlgan edi. Chunki, Budapesht Memorandumi asosidagi kelishuvlarning bajarilmasligi boshlangan soniyadan eʼtiboran barcha tinchlikparvar diplomatik muzokaralar kuchi “nolga koʻpaytirilishi” lozim. Bundan buyon biz har qanday hujjatga qoʻl qoʻymaylik, davlatlar nimani kelishmasin, doimo “bu shunchaki bir qogʻoz, uning shartlarini bajarmasa ham boʻlaveradi” degan xatar mavjud boʻladi”.

Agar tarixda Ukraina qoʻpol xato qilmaganida edi, bugun uning yerlariga hech kim tajovuz qilolmagan boʻlardi. Hatto, Rossiya Ukraina bilan teng shartlar asosida gaplashishga majbur bo’lar edi.

• AQSh
• Qrim
• Rossiya
• Ukraina
• Yadroviy qurol
• Zelenskiy