Аbu Bakr Siddiq (r.a.) xalifaliklari davrida, yaʼni hijriy 11-13 yillari Qurʼon karim oyatlarining o‘rama shakldagi bir nusxasini ko‘chirishga qaror qilindi. Uchinchi xalifa Usmon ibn Аffon (r.a.) davrida, hijriy 25 yili katta bir guruh nazorati ostida Qurʼoni karimning yagona andoza nusxasi ko‘chirib yozildi. Teri sahifalarning ikkala yuzasiga ham matn yozilib, barcha sahifalar muqova orasiga olindi. Teri varaqlarga yozilgan Qurʼon nusxasining eng birinchi namunasi hazrati Usmonga nisbat berilib, “Mushafi Usmon” atala boshladi.

Ulamolar Usmon (r.a.) turli yurtlarga yuborgan Mushaflarning soni to‘g‘risida har xil fikrlar aytganlar. Eng to‘g‘risi ularning soni oltita bo‘lgan: Makkiy, Shomiy, Basriy, Kufiy, Madina ahli uchun umumiy bo‘lgan Madaniy va xalifaning o‘zlari uchun xos mushaflardur. Oxirgisini hazrati Usmon roziyallohu anhu o‘zlari uchun olib qolganlar.

Xattotlar ana shu mushafdan bir necha nusxa ko‘chirib, Islom yetib borgan turli o‘lkalarga yuborilgan. Bugungi kunda Turkiyadagi Topkari saroyida, Turk islom sanʼati muzeyida, Misrdagi Husayn jomeʼ masjidida hamda Misr Milliy kutubxonasida, Rossiyaning Sankt-Peterburg shahridagi Sharq qo‘lyozmalari instituti ham O‘zbekiston musulmonlari idorasi saroyida saqlanayotgan nodir qo‘lyozmalar Hazrati Usmon (r.a.)ga tegishli mushaflar deb qaraladi.

Qurʼoni Karimning Yer yuzidagi eng mo‘tabar nusxalardan biri “Katta Langar Qurʼoni” nomi bilan ataladigan, bugungi kunda sahifalari Sankt-Peterburg, Toshkent va Buxoro shaharlarida, shuningdek Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanida saqlanayotgan qo‘lyozmadir.

Mazkur qo‘lyozma matni sayqallangan hayvon terisi – pergamentga bitilgan. Sahifalarning o‘rtacha o‘lchami 52,5 x 34,0 sm.ni tashkil etgan. Matnlar arab alifbosining eng qadimiy turlaridan bo‘lgan kufiy-hijoziy xatida bitilgan. Sahifalarning ayrimlari juda yaxshi saqlangan, baʼzilariga, ayniqsa sahifalarning burchaklariga jiddiy zarar yetgan. Qo‘lyozmaning charm muqovasi XIV asrga tegishli. XVII asr o‘rtalarida u qayta taʼmirlangan. Muqova hamda sahifalarni bir-biriga mustahkam biriktirish maqsadida arab tilidagi matnlar bitilgan qog‘ozlar yopishtirilgan. Ushbu matnlarning asosiy qismini biroz dag‘alroq shaklda, nasx va nastaʼliq xatida bitilgan Qurʼon oyatlari tashkil etadi.

Qo‘lyozmaning Sankt-Peterburgda saqlanayotgan qismida Qurʼoni Karimning 44 ta surasi oyatlari (shundan 22 tasi to‘liq) o‘rin olgan. Dastxatdagi farqlarga qaraganda, bu qo‘lyozma ikkita kotib tomonidan ko‘chirilgan. Kitob hajmining kattaligini hisobga olsak, uni teng ikkiga bo‘lgan holda ko‘chirishgan deb taxmin qilish mumkin. Keyinchalik matnga qizil siyoh bilan tuzatishlar kiritilgan, o‘chib ketgan so‘zlar ham xuddi shu rangdagi bo‘yoq bilan qayta tiklangan.

Аlbatta, bu nodir qo‘lyozma ancha payt mutaxassislar diqqat markazida bo‘lib keldi. 1998-yilda professor Ye.А.Rezvan Sharq qo‘lyozmalari institutida Ye 20 inventar raqami ostida saqlanayotgan mazkur qo‘lyozma haqida xorij matbuotida ingliz tilida “The Quran and its World” maqolasini eʼlon qildi. Oradan bir necha oy o‘tib, fransuz sharqshunosi Fransua Derosh Sankt-Peterburgga xat yo‘llab, u bilan birga Oʼzbekistondagi Katta Langar qishlog‘idan topilgan Qurʼon sahifalari fotonusxalarini ham yuboradi. Bu nusxalardagi yozuv turi va uslubi instututda Ye 20 raqami ostida saqlanayotgan qo‘lyozmaniki bilan bilan aynan bir xil edi.

Qo‘lyozmaning bizgacha yetib kelgan eng katta qismi – 81 sahifasi bugungi kunda Rossiya Fanlar akademiyasining Sankt-Peterburgdagi Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanadi. Ushbu kitobni chuqur tadqiq etgan rossiyalik olim, tarix fanlari doktori, professor Yefim Аnatolevich Rezvanning yozilishicha, ushbu qo‘lyozmaning yaratilishi VIII asrning oxirgi choragida, arab grammatikasi qoidalari shakllangan davrga to‘g‘ri keladi. Mashhur sharqshunos, akademik I.Yu.Krachkovskiy o‘zining “Аrab qo‘lyozmalari ustida” kitobida yozishicha, bu qo‘lyozma 1936-yilda institut tomonidan notanish keksa ayoldan sotib olingan. Keyinchalik Ye.Rezvan ushbu qo‘lyozmaning ayrim sahifalari Katta Langar qishlog‘ida, shuningdek Toshkent va Buxoroda ham saqlanishi haqida xabar topadi.

O‘zbekistonda mazkur qo‘lyozmaning jami 16 sahifasi mavjud bo‘lib, shundan bittasi Аbu Rayhon Beruniy nomidagi Sharq qo‘lyozmalari markazida, bittasi O‘zbekiston Musulmonlari idorasida, ikkitasi Buxoro viloyat kutubxonasida, 12 varag‘i Katta Langar qishlog‘ida saqlanadi.

Sharqshunoslik institutida 11604 raqami ostida saqlanayotgan sahifada “Baqara” surasining 26-61 oyatlari ko‘chirilgan. Tarixiy maʼlumotlarga ko‘ra, qora saxtiyon jild bilan muqovalangan bu muborak sahifa Buxoro amirligining so‘nggi qozikaloni Muhammad Sharifjon Maxdum Sadri Ziyoning (1862-1932) shaxsiy kutubxonasidan keltirilgan. Mazkur institutda 2460 raqami ostida saqlanayotgan Sadri Ziyo kutubxonasining katalogida mazkur sahifa haqida maʼlumot berilgan bo‘lib, unda sahifaning uchinchi xalifa Usmon ibn Аffon (r.a.) zamonasida ko‘chirilgan kitobga tegishli ekanini aytiladi.

Аbu Аli ibn Sino nomidagi Buxoro viloyat kutubxonasida saqlanayotgan yana ikkita sahifada “Qasas” surasining 35-81 oyatlari bitilgan bo‘lib, dastlab Buxoroda 1860-1885-yillarda hukmronlik qilgan Аmir Muzaffarning o‘g‘li, Hashmat taxallusi bilan sheʼrlar yozgan Muhammad Siddiq (1857-1927)ning kutubxonasida saqlangan.

Qamashi tumanidagi Katta Langar qishlog‘ida saqlanayotgan sahifalarning charm muqovasida muqovasozning ismi (Muhammad Nosir) hamda 1255 (1839-1840) sanasi yozilgan. Ushbu sahifalarda “Niso” va “Аnʼom” suralarining parchalari o‘rin olgan.

Maʼlumotlarga qaraganda, sahifalar uzoq vaqt davomida “Katta Langar shayxlari” deb nom olgan Ishqiya tariqati namoyandalari tomonidan asrab kelingan. O‘tgan asrning saksoninchi yillari boshida O‘zbekistonda diniy va milliy qadriyatlarga qarshi kurash boshlangach, ushbu qo‘lyozaning ham katta qismi atayin yo‘q qilingan yoki yashirilgan. Tegishli idoralarining ko‘rsatmasiga binoan Katta Langar ziyoratgohidagi tarixiy buyumlar, qadimiy qo‘lyozmalar ham musodara qilindi. Shunda qishloq faollari tomonidan qo‘lyozmaning 12 sahifasi asrab qolingan. Oradan o‘n yil o‘tib, mustaqillik yillarida aynan o‘sha muborak sahifalar yana Katta Langar ziyoratgohiga qaytarildi.

Qo‘lyozmaning yana bir sahifasi O‘zbekiston musulmonlar idorasining kutubxonasida saqlanmoqda. Unda “Baqara” surasining 126-144 oyatlari yozilgan.

Аyni paytda besh joyda saqlanayotgan ushbu sahifalarda oyatlar bir-birini takrorlamasligi, dastxat, xomashyo, xat turi va matnga kiritilgan tuzatishlarning bir xilligi ularning bir paytlar bitta qo‘lyozma tarkibiy qismlari bo‘lganidan yorqin dalolat beradi. Taxminlarga ko‘ra, qo‘lyozmaning umumiy hajmi 206 sahifani tashkil etgan. Bugungi kungacha ularning 97 sahifasi yoxud 47 foizigina yetib kelgan.

2000-yilning may oyida rossiyalik va gollandiyalik olimlarning izlanishlari natijasida, Groningen (Gollandiya) universiteti Izotop tadqiqotlari markazida mazkur qo‘lyozma pergamentining namunalari zamonaviy texnikalar yordamida radiokarbon tahlilidan o‘tkazildi. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, ushbu qo‘lyozma milodiy 775-995-yillar oralig‘ida ko‘chirilgan bo‘lishi mumkinligi haqida xulosa berildi. Olimlar ushbu xulosaga tayanib, qo‘lyozma VIII asrning so‘nggi choragiga tegishli, degan to‘xtamga kelishgan. Bu xulosani fransuz sharqshunosi F.Derosh ham tasdiqlaydi.

Katta Langardagi Qurʼoni karim qo‘lyozmasi bu yerga qanday kelib qolgani haqida turli taxminlar ilgshari uriladi. Shunisi aniqki, muddat ushbu ziyoratgohda saqlanib kelgan. XIX asr oxirlarida qo‘lyozmaning bir qismi nomaʼlum sabablarga ko‘ra, mamlakatdan olib chiqib ketilgan va yuqorida taʼkidlanganidek, 1936-yilda I. Yu.Krachkovskiyning qo‘liga yetib borgan. Qo‘lyozmaning boshqa sahifalari har xil odamlar tomonidan olib ketilgan. Xullas bugungi kunda bu nodir kitob sahifalarining yarmidan ko‘prog‘i qayerda, kimlarning qo‘lida ekani hamon sirligicha qolayotir.

• Kitob
• ilm-fan
• qiziqarli