Jorj Oruellning “1984” asarini Sovet Ittifoqida oʻqish mutlaqo taqiqlangan edi. Faqatgina siyosiy amaldorlar bu kitobni oʻqishi mumkin boʻlgan. Maʼlumotlarga koʻra, ushbu asar Sovet Ittifoqi Davlat xavfsizlik qoʻmitasi (KGB) generallarining maxfiy seyflarida saqlangan. Agar kimningdir uyidan “1984” kitobi topib olinsa, oʻsha inson darhol otib tashlangan.

Nega Sovet Ittifoqidek katta bir davlat birgina kitobdan bu darajada qoʻrqqan? Jorj Oruellning “1984” asarida qanday sirlar yashiringan?

Shu kabi savollar bilan taniqli jurnalist Karim Bahriyev va siyosatshunos Hamid Sodiqga yuzlandik.

— Karim aka, siz Jorj Oruellning “1984” asarini oʻzbek tiliga tarjima qilgansiz. Ayting-chi senzura yoki baʼzi joylardan sizga qoʻngʻiroqlar boʻlmadimi?

Karim Bahriyev: — Hech qanday senzura ham, qoʻngʻiroq ham boʻlmagan. Muayyan asarlar qayerda-dur taqiqda boʻlsa, albatta davlat kuzatadi.  Oʻnlab tarjimonlar oʻnlab asarlarni tarjima qilish uchun olgan. Ular oʻzining uyida stolini ustiga kitobni qoʻyib tarjima qilgan. Yaʼni bu jarayon jamoatchilik nazoratidan chetda kechgan. Asar chop etilganidan keyin hirsiy sahnalari boʻyicha bitta-ikkita eʼtirozlar boʻldi. Meni oʻzim shu sahnalarni qandaydir sovuq nazar bilan tarjima qildim. Shuning uchun ham, u sahnalar eʼtiroz uygʻotgani yoʻq. Endi siyosiy masalaga kelsak, umrimizning bir qismi Sovet tuzumi davrida kechgan. Qolaversa, oʻsha vaqtda oʻqiganmiz, ishlaganmiz. Bu asarning bugungi zamonga toʻgʻri keladigan joylari koʻp. Lekin hech qanaqa tazyiqlar boʻlmagan.

— Hamid aka “1984” asarini birinchi boʻlib oʻqib chiqqaningizda kitob sizda qanday taassurot qoldirgan?

Hamid Sodiq: — Avvalo, bu asarning tarjima qilinishidan xursand boʻlganmiz. Chunki bu asar siyosatshunoslar, sotsiologlar va adabiyotshunoslarning diqqat markazida boʻlgan. Shu kungacha eng koʻp sotilgan "bestseller" asarlardan biri hisoblanadi. Birinchi bor oʻqib chiqqanimda huquqshunos sifatida bu kitobga boshqacha koʻz bilan qaraganman. Bu kitob totalitar rejim haqida. Shuning uchun asarning badiiy jihatiga emas, huquqiy va siyosiy jihatiga eʼtibor berganman. Jorj Oruellning “1984” kitobi maʼlum bir siyosiy voqealarga taʼrif berishda oʻlcham sifatida qabul qilinadi. Oʻzbekistondagi vatandoshlik jamiyati aʼzolarining siyosiy bilimlarini oshirishda va jahon siyosiy tendensiyalariga tushib olishda bu asarning oʻrni katta hisoblanadi.

— “1984” asarining tarjima qilinishi oʻzbek jamiyati uchun qanchalik foydali boʻldi?

Karim Bahriyev:  — “1984” asari oʻzbek tiliga tarjima qilinganidan keyin BBCʼda bir eshittirish berilgan. Shunda “ushbu asar yozilganidan keyin oʻzbek tiliga tarjima qilinganida, bugun millat boshqacha qiyofada boʻlar edi”, deyilgan. Men oʻsha vaqtda bu bir “mubolagʻa boʻlsa kerak” deb oʻylagan edim. Endi hozir qarasam Oruellning “Molxona” va “1984” romani 6-7 marta qayta nashr boʻlibdi. Oʻzbek kitobxonligida bunday hodisa boʻlmagan. Masalan Tohir Malikning “Shaytanat” asari 6-7 marta qayta nashr boʻldi. Lekin “Shaytanat” oxirgi 20–30 – yil davomida qayta bosib chiqarildi. “1984” esa bir yilda ikki marta qayta nashr boʻldi. Shundan kelib chiqib aytsam, bu asar bir oʻqilib qolib ketmadi.

 “1984” asarini oʻqigan oʻquvchi Angliyada boʻlayotgan voqealarni bevosita Oʻzbekiston bilan solishtiradi. Yaʼni bu fikrlashni qoʻzgʻatuvchi asar hisoblanadi. Bir kitob haqida bir nechta fikrlar boʻladi. Misol uchun yozuvchining yozgan fikri, oʻqigan oʻquvchining fikri va boshqa fikrlar. Shuning uchun bu kitobni oʻqiydigan oʻquvchida siyosiy bilimlar ham boʻlishi kerak. Ishqiy kitoblar oʻqib yurgan inson boʻlsa, oʻn bet oʻqib kitobni tashlab qoʻyishi mumkin.

Yevgeniy Zamyatinning “Biz”, Oldos Xaksliy “Ajib dunyo”, Oruellning “1984” asarlari “anti utopiya” roman hisoblanadi. Bu kitoblar millatning tafakkurini oʻstirishga xizmat qiladi.

Mana Amerikada sobiq siyosatchilarning klubi bor. Siyosat olamida ishlab, nafaqaga chiqqan amaldorlar va prezidentlar shu klubning aʼzosi hisoblanadi. Ular amaldagi prezidentga katta pul evaziga maslahat beradi. Chunki ularning miyasi bilim va tajribaga boy. AQShning har bir prezidenti ishdan ketganidan soʻng uchta ish qiladi. Birinchisi, universitetga ishga kirib dars beradi. Ikkinchisi, oʻzining prezidentlik davri haqida kitob yozadi. Uchinchisi, oʻzi tugʻilib oʻsgan yerda kutubxona qurdiradi.

Yaʼni Amerikada maktab oʻquvchisi siyosatga jalb etilgan boʻladi. Ishdan ketish yoki qamalish bizning amaldorlarga fojiaday tuyiladi. Nega bizning amaldorlar ishdan ketib jim oʻtiradi? Axir siyosat bu yozilgan narsalar emas. SSSR rahbarlari eng muhim qarorlarni saunalarda qabul qilgan.

Shunga oʻxshab bizning siyosatimizda ham parda orti sirlar bor. Agar u sirlarni hamma oʻzi bilan olib ketaversa, yoshlarimiz qanday siyosiy tarbiyalanadi? Bizning siyosiy kambagʻal ekanligimiz mana shunda koʻrinmoqda. Misol uchun Qozogʻistonda yoki Ukrainada bir voqea boʻlsa, “avval hukumat nima deydi” deb jim turamiz. Bu tinimsiz fikrlamayotganimizni bildiradi.

Sovet Ittifoqi davrida Jorj Oruellning “1984” asari 20 ta nusxada nashr etilgan. Bu kitob maxfiy raqam bilan saqlangan va uni oʻqish faqatgina siyosiy buyro aʼzolariga mumkin boʻlgan. Oddiy xalqqa bu kitobni oʻqish taqiqlangan. Chunki oʻsha davrda “bunday kitoblar chiqarilsa, xalq qoʻzgʻalib ketadi”, deb oʻylashgan. Shunday ham boʻldi. Mixail Sergeyvich Garbachov davrida ochiq siyosat olib borildi. Buning natijasida SSSR quladi.

Shoir Shukurulloning “qoʻrqib yashamoqni oʻzi ham oʻlim”, degan gaplari bor. Yaʼni qoʻrqib yashagandan koʻra, yashamagan yaxshi. Tabiiyki, erkin fikrlaydigan odamlar mamlakatda boʻlsa, davlat ozgina oshkoralikdan qoʻrqib erkin fikrlovchilarni qatagʻon qiladi.

— Hamid aka siz nima deb oʻylaysiz? Asarining tarjima qilinishi oʻzbek jamiyati uchun qanchalik foydali boʻldi?

Hamid Sodiq: — “1984” romani Sovet Ittifoqida dastlab 1988-yilda nashr etilgan ekan. Asar nashr etilganidan koʻp oʻtmay SSSR ham quladi. Albatta, bu kitobning chop etilgani uchun emas. Aslida Sovet Ittifoqi oʻzining zulmi evaziga qulash arafasiga kelib qolgan edi.

Islom Karimov davrida rasmiy taqiq boʻlmasa ham, Jorj Oruellning “1984” asari tarjima qilinmadi. O‘sha vaqtda jamiyat oʻzining tafakkuri bilan anglardiki, “1984”, “Biz” va “Ajib dunyo” asarlar siyosiy kun tartibiga toʻgʻri kelmasdi.

Shavkat Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan keyin jamiyat anglab yetdiki, imkoniyat borida bu kitoblarni tarjima qilish kerak. Chunki amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning orqaga qaytish masalasida kafolat yoʻq. Islohotlarni siyosiy institutlar ushlab qoladi. Mana shu siyosiy institutlarni vatandoshlik jamiyati shakllantiradi. Bu asar vatandoshlik jamiyatining ongini rivojlantiradi.

• "1984"
• Jorj Oruell
• Kitob
• Siyosat