$
12904.51 UZS
-33.42
161.99 UZS
0.89
14575.64 UZS
-89.5
32° Кечаси 21°

Ғарб демократиясининг ибтидоси. Буюк эркинлик хартияси инсониятга нима берди?

15:26 / 26.03.2022

“Ҳукумат халқдан қўрқса адолат бўлади. Халқ ҳукуматдан қўрқса золимлик бўлади”.

Томас Жефферсон

1215 йил, Англия. 16 йилдан буён мамлакатни қирол Иоанн бошқариб келмоқда. Англия тарихидаги энг золим қироллардан бири ҳисобланган Иоаан, Франция билан бўлган урушдаги мағлубияти билан танилган эди. У баронларга катта-катта солиқлар солиб, уларга тажовуз қиларди. Бундай адолатсизликларга чидай олмаган зодагонлар ва халқ охир-оқибат қиролга қарши бош кўтарди. Натижада Англияда фуқаролар уруши бошланиб кетди.

Бу урушда қирол мағлубиятга учради. У маълум шартлар асосида тахтни ўзида сақлаб қолди. 1215 йилнинг 15 июль куни Ранимут яйловида қирол “Буюк эркинлик хартияси” деб номланган ҳужжатни имзолади. Хартия қирол ҳокимиятини тийиб турувчи илк ҳужжат сифатида тарих зарварақларидан жой олди. Асрлар ўтиб «Буюк эркинлик хартияси» Ғарб демократияси учун тамал тоши бўлиб хизмат қилди.

Бу галги мақоламизда бундан VIII аср олдин Англияда қиролларни тийиб туриш учун имзоланган Буюк эркинлик хартияси ва унинг аҳамияти ҳақида сўз юритамиз.

ХIII аср бошида Англия

ХIII асрнинг бошларида Англияда феодал давлатнинг янги табақа монархиясига ўтиш учун қулай ва объектив шарт-шароитлар вужудга келди. Бироқ қирол ҳокимияти ўз мавқеини  мустаҳкамлаб, ҳукмрон табақа вакилларининг давлат аҳамиятига молик масалаларни ҳал этишини унчалик истамасди. Генрих ИИнинг ташқи сиёсатда мағлубиятга учраган авлодлари даврида монарх ҳокимияти ҳаддидан ошиб кетди. Шундай вазиятда Англияда ижтимоий-сиёсий зиддиятлар келиб чиқди. Мазкур ҳаракатга баронлар бошчилик қилди.

Уларга вақти-вақти билан рицарлар ва фриголдерлар (Ўрта асрларда Англиядаги феодал ер эгалари) қўшилди. Қиролга қарши чиқишларнинг ижтимоий характери ХИИИ асрдаги сиёсий зиддиятларнинг ўзига ҳос хусусияти бўлди. ХIII асрдаги ижтимоий чиқишлар ХI-ХII асрдаги баронлар исёнларидан фарқ қиларди.

Англияда қирол Ричард I(1189-1199) ва Иоанн Ерсиз (1199-1216) даврида қирол ҳокимияти заифлашиб қолди. Қирол Ричард И Англияда деярли яшамади. У тахтга ўтиргач қиличини яланғочлаб, Шарқ томонга от сурди. Қирол Ричард И салиб юришларида ва Францияга қарши бўлган урушда қатнашиб умр ўтказди. Шунинг учун ҳам тарихчилар уни солномаларда “Ричард Шерюрак” деб аташади.

Normand - King John Signing Magna Charta.jpg

Ричард И ўлимидан сўнг тахтга унинг укаси Иоанн ўтирди. У Францияга қарши урушни давом эттирди. Аммо бу урушда Англия доим мағлубиятга учради. Бунинг натижасида Англия Нормандия, Анжули ва Франциядаги бошқа бир қанча ерларидан маҳрум бўлди. Шу боис тарихчилар қирол Иоаннга «Ерсиз» деган лақабни беришган. Бундан ташқари қирол Иоанн Кентербеди архиепископини сайлаш масаласида Рим Папаси Иннокентий ИИИ билан уришиб қолди. 1208 йилда Папа қирол Иоанни черковдан қувиб, бутун Англияда ибодат қилишни ман этди. Шундан сўнг халқ ҳам қиролни қўллаб-қувватламай қўйди.  Тахтдан ажралиб қолишдан қўрқиб кетган қирол Иоанн Папага таслим бўлди. У ўзини Папанинг вассали деб тан олди ва ҳар йили Папанинг хазинасига бир минг фунт стерлинг миқдорида хирож тўлаш мажбуриятини олди.

Эркинлик учун курашнинг бошланиши

Папа билан тўқнашувдаги муваффақиятсизлик мамлакатда қиролнинг обрў-эътиборини жуда пасайтириб юборди. Бу ҳам етмаганидек, 1214 йилнинг 27 июль куни Боувине жангида Англия қўшинлари қақшатқич мағлубиятга учраб, Франциядаги мулкларидан мосуво бўлди. Шундай бир шароитда қирол Иоанн халққа катта солиқ солди. Қирол ва унинг амалдорлари томонидан қилинган ҳар хил тамагирликлар, ноҳақ солиқ йиғишлар ва зўравонликлар жамиятдаги барча қатлам вакилларининг норозилигига сабаб бўлди.

Қиролнинг бу талаблари айниқса инглиз зодагонларини ғазаблантириб юборди. Биринчи бўлиб Шимолий баронлар катта солиқ тўлашдан қатъий бош тортди. Уларга бошқа феодаллар ҳам қўшилди. 1215 йилнинг ёзида Иоаннга қарши қўзғолон кўтарилди. Қўзғолонда энг йирик баронлар, рицарлар, ҳатто Лондон шаҳри аҳолиси ҳам қатнашди. Натижада қирол енгилди. 1215 йил 15 июль куни қирол Иоанн «Буюк эркинлик хартияси» деб номланган сиёсий ҳужжатга имзо чекишга мажбур бўлди.

Англиядаги 1215 йилдаги қўзғолон  ХIII аср охирларидаги зиддиятларнинг асосий пойдеворига айланди. Бу курашларнинг биринчисида «Буюк эркинлик хартияси» қабул қилинган бўлса, иккинчисида Англияда парламент вужудга келди.

Буюк озодлик хартияси қандай ҳужжат?

Буюк озодлик хартияси 63 моддадан иборат катта сиёсий ҳужжат бўлиб, у лотин тилида ёзилган. Хартия асосан феодаллар синфининг манфаатларини кўзда тутувчи кўпдан-кўп ён беришлар ва имтиёзларни ўз ичига олган. У барон ва феодалларга ерларини ўз авлодига мерос қилиб қолдиришни ҳамда қиролга одатдагидек тўлов тўлашни тақозо қилар эди. Баронларга имтиёзли бўлган тенглар суди (перлар суди) топширилди. Хартиянинг 38-моддасига кўра, тенглар судининг қонуний ҳукмидан ва мамлакат қонунларидан ташқари мамлакатдаги бирорта эркин киши қамоққа олинмайдиган, авахтага ташланмайдиган, мол-мулкидан маҳрум этилмайдиган бўлди. Бу модда аввало феодалларга тегишли эди.

Хартиянинг барча моддалари уч гуруҳга бўлинган:

Биринчи – Турли ижтимоий гуруҳларнинг моддий манфаатларига тааллуқли моддалар.

Иккинчи – Англия қироллиги давлат механизмини ислоҳ қилувчи ва «конституцион» деб аталувчи моддалар.

Учинчи – Суд-маъмурий аппарат фаолияти тамойилларини ўрнатувчи моддалар.

A Chronicle of England - Page 226 - John Signs the Great Charter.jpg

Барон ва рицарлардан иборат Буюк қироллик кенгаши тузилди. Шу кенгашнинг розилигидан кейингина қирол феодаллардан қўшимча маблағ олиши мумкин эди. Буюк қироллик кенгаши вақт ўтиши билан инглиз парламентига айланди. Бу парламентда французларнинг генерал штатларидагига ўхшаш мамлакатдаги уч тоифанинг вакиллари бор эди. 

61-моддага кўра, агар қирол хартияда белгилаб қўйилган моддаларга риоя қилмаса, баронлар қиролга қарши қўзғолон қилиш ҳуқуқига эга бўлган. Хартия шаҳарларга ўз-ўзини идора қилиш ҳуқуқини берди. Унга кўра, шаҳарлар эркин тарзда ички ва ташқи савдо билан шуғулланиши мумкин эди.

Буюк эркинлик хартиясида шаҳарликларнинг ҳам талаблари ҳисобга олинган. Бу учинчи тоифа вакилларига биринчи марта сиёсий куч сифатида майдонга чиқишга имкон берди. Шундан сўнг феодаллар ҳам улар билан ҳисоблашишга мажбур бўлди.

Эркинлик хартиясининг аҳамияти

Бирмингем университети профессори Адриан Кемпбеллнинг сўзларига кўра, Буюк эркинлик хартияси инсонларга эркинликни қайтариш учун бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилган. Хартия жамият онгига «ҳеч ким қонундан устун бўлолмайди. Ҳатто қирол ҳам», деган тушунчани сингдирди.

ХВИИ асрда буюк ҳуқуқшунос Эдвард Кок Англияда қиролнинг ролини камайтириш ва парламент кучини ошириш учун айнан Буюк эркинлик хартиясидан фойдаланди. Бундан ташқари, шуни ҳам айтиш керакки, Америка конституцияси айнан Буюк эркинлик хартияси асосида тузилган.

Машҳур инглиз тарихчиси Саймон Шама хартия ҳақида шундай деганди:

“Буюк эркинлик хартияси бу – эркинликнинг туғилганлик ҳақидаги гувоҳномаси эмас, балки деспотизм (диктатура бошқарувининг асосий хусусиятларидан бири)нинг ўлим гувоҳномасидир”.

Энг машҳур инглиз судьяларидан бири Лорд Ден Буюк эркинлик хартиясини “барча даврларнинг энг буюк конституциявий ҳужжати, деспотизм ва ўзбошимчаликларга қарши шахс эркинлигининг пойдевори” деб атаган эди.

ХIII асрда Англияда зиёлилар, баронлар ва фуқаролар қандай қилиб қиролнинг жабр-зулмига чек қўйиш ҳақида кўп ўйлашди. Албатта, бу ўз бошини кундага қўйиш билан тенг эди. Тобора кучайиб бораётган ситам ва азобларга чек қўйишнинг вақти келганди. Буюк эркинлик хартиясига қирол Иоанн муҳрининг босилиши қирол ҳокимиятини чеклади ва инсонларга тенглик ҳуқуқини берди.


Қизиқарли


														
														2024 йилда дунё миллионерлари сони 2,34 миллион кишидан ошди

2024 йилда дунё миллионерлари сони 2,34 миллион кишидан ошди

Бу ҳақда Knight Frank компаниясининг йиллик Wealth Report ҳисоботида келтирилди.
12:45 / 08.03.2025

														
														ЎША ТУН…

ЎША ТУН…

Воқеий ҳикояЎша куни қўшни болалар билан қора кечгача ўйнадик.
16:27 / 03.02.2025

														
														Медуза ниқоби: Ситсилияда 2000 йилдан ошиқ ноодатий артефакт топилди

Медуза ниқоби: Ситсилияда 2000 йилдан ошиқ ноодатий артефакт топилди

Италиялик археологлар Ситсилия жанубидаги Агригенто провинциясидаги замонавий Ликата яқинида жойлашган қадимий Финзиаде шаҳр…
11:14 / 27.01.2025

														
														Илм-фан “оталари”

Илм-фан “оталари”

Илм-фан оталари тарих китобларидаги шунчаки номлар эмас. Улар ғоялари билан инсоният цивилизациясига ҳисса қўшган одамлардир…
12:11 / 15.01.2025

														
														Гендер тестлари можароси билан танилган Iman Ҳалиф Гооглеъда энг кўп қидирилган спортчи бўлди

Гендер тестлари можароси билан танилган Iman Ҳалиф Гооглеъда энг кўп қидирилган спортчи бўлди

Google қидирув тизими орқали 2024 йилда энг кўп изланган мавзуларни сарҳисоб қилди ва қидирувларни йўналишлар бўйича ажратиб…
11:22 / 12.12.2024

														
														Японияда одамларни ювадиган кир машина яратилди

Японияда одамларни ювадиган кир машина яратилди

2025 йил апрель ойида Осака шаҳрида бўлиб ўтадиган Бутунжаҳон кўргазмасида инсонлар фойдаланиши учун мўлжалланган кир ювиш м…
14:41 / 23.11.2024

														
														2024 йилнинг энг яхши пишлоғи аниқланди

2024 йилнинг энг яхши пишлоғи аниқланди

“Йилнинг энг яхши пишлоғи” номли анъанавий халқаро танлов Португалиянинг Визеу шаҳрида ўтказилди.
10:26 / 20.11.2024

														
														“Титаник”даги капитаннинг соати аукционда сотилди

“Титаник”даги капитаннинг соати аукционда сотилди

Henry Aldridge and Son аукцион уйининг хабар беришича, “Титаник”нинг 700 дан ортиқ йўловчисини қутқарган “Карпатия” кемаси к…
10:22 / 18.11.2024

														
														Дунёдаги энг қиммат зумрад кимошди савдосида сотилди

Дунёдаги энг қиммат зумрад кимошди савдосида сотилди

CBS News нашрининг хабар беришича, шаҳзода Садриддин Оғахон III нинг Cartier брошидан зумрадлари кимошди савдосида сотилди.
09:34 / 16.11.2024

Бу ҳам қизиқ

Ўзбекистонда 2024/2025-ўқув йилида 11-синфни қанча ўқувчи битиргани маълум қилинди

Ўзбекистонда 2024/2025-ўқув йилида 11-синфни қанча ўқувчи битиргани маълум қилинди

Миллий статистика қўмитасининг дастлабки маълумотларига кўра, 2024/2025-ўқув йилда барча мулкчилик шакли бўйича умумий ўрта …
14:02 / 24.05.2025
Дин ишлари бўйича қўмита фирибгарларда огоҳликка чақирди

Дин ишлари бўйича қўмита фирибгарларда огоҳликка чақирди

Дин ишлари бўйича қўмита фуқароларга мурожаат қилиб, уларни ҳар қандай ноқонуний йўллар билан ҳажга бормасликка чақирди.
16:02 / 22.05.2025
Роналду клублар ўртасидаги ЖЧда иштирок этиши мумкин

Роналду клублар ўртасидаги ЖЧда иштирок этиши мумкин

Буни ФИФА президенти Жанни Инфатино маълум қилди.
15:37 / 24.05.2025
Тошкентдаги қурилиш объекти 1,4 млрд сўмлик электр энергиясини талон-торож қилгани аниқланди

Тошкентдаги қурилиш объекти 1,4 млрд сўмлик электр энергиясини талон-торож қилгани аниқланди

Олмазор туманидаги қурилиш объекти 1,4 млрд сўмлик электр энергиясини талон-торож қилгани аниқланди. Бу ҳақда “Тошкент шаҳар…
18:44 / 23.05.2025
Ла Лига. “Реал”да ғалаба, Модрич “Қироллик клуби” мухлислари билан хайрлашди

Ла Лига. “Реал”да ғалаба, Модрич “Қироллик клуби” мухлислари билан хайрлашди

Мазкур учрашув “Реал”нинг энг совриндир футболчиси Лука Модрич учун “Сантяго Бернабеу”даги сўнгги ўйин бўлди.
22:01 / 24.05.2025
Солиқ идоралари мансабдор шахсларига нисбатан жиноят иши қўзғатилди

Солиқ идоралари мансабдор шахсларига нисбатан жиноят иши қўзғатилди

Жиноят иши доирасида қолган хўжалик юритувчи субъектлар томонидан ноқонуний ўзлаштирилган бюджет маблағлари бўйича ҳам терго…
16:02 / 24.05.2025
Франция Павел Дуровга АҚШга боришини тақиқлади

Франция Павел Дуровга АҚШга боришини тақиқлади

Бу ҳақда Politico хабар бермоқда.
19:53 / 24.05.2025
Тошкентда ошхонада ёнғин содир бўлди

Тошкентда ошхонада ёнғин содир бўлди

24 май куни соат 18:40 да  Тошкент шаҳар Юнусобод тумани, Отчапар кўчасида жойлашган ошхонада, ёнғин содир бўлаётгани тўғрис…
19:21 / 24.05.2025
2025 йилнинг дастлабки чорагида деярли 400 минг тонна бензин ишлаб чиқарилди

2025 йилнинг дастлабки чорагида деярли 400 минг тонна бензин ишлаб чиқарилди

Ўзбекистон экологик тоза ёқилғи ишлаб чиқариш учун табиий газни қайта ишлашни фаол ривожлантирмоқда, бу эса импорт қилинадиг…
20:01 / 23.05.2025
Эртага Ўзбекистонда ёмғир ёғиши кутилмоқда

Эртага Ўзбекистонда ёмғир ёғиши кутилмоқда

“Ўзгидромет” 23 май, жума куни учун об-ҳаво прогнозини эълон қилди.
12:56 / 22.05.2025

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!