Xitoy tili juda murakkab va ancha keng: iyeroglifovlarining soni 50 ming atrofida. Albatta, kundalik turmushda ularning hammasidan foydalanilmaydi. Eski tipografiyalardagi standart belgilar 9 000 ta bo‘lgan. Hatto mana shu 9 mingning o‘zini ham yozuv mashinkasiga yoki zamonaviy kompyuter klaviaturasiga qanday sig‘dirishning o‘zini tasavvur qilib ko‘ring. Buni qarangki, sig‘dirishgan. Keling, buning uchun qanday usullardan foydalanishgani va ana shunday klaviatura qanday ko‘rinishini birgalikda bilib olamiz. 
    
Xitoyning birinchi yozuv mashinkalari – ular juda ulkan bo‘lgan

Yo‘q, mashinka uy kattaligida bo‘lgan, deb o‘ylamang. Dastlabki yozuv mashinkalarida har bir iyeroglifning o‘z tugmachasi bo‘lib, bu tugmachalar shunchaki, juda ham mayda edi. U qanday ishlagan va qanday elementlardan tashkil topgan? Mashinkaning asosiy maydoni iyerogliflar banki bo‘lib – Xitoy harflari aks ettirilgan mitti tugmachalardan tashkil topgan. Bank siyoh bilan ta’minlangan. Yuqori qismida qog‘ozni ushlab turuvchi g‘altak, tutqich, “kaft” va boshqa moslamalar joylashgan. 

Harf teruvchi odam zarur iyeroglif (va uning tugmachasini ham) lupa yordamida izlab topgan.   Undan keyin maxsus moslamani iyeroglif ustiga keltirib qo‘ygan va “kaft” tugmachani ko‘tarib qog‘ozda zarur harf aks ettirishi uchun tutqichni bosgan. Qanday mashaqqatli mehnat ekanligini tasavvur qilyapsizmi? Bu borada eng mahoratli usta ham 1 daqiqada 11 ta harfdan ko‘pini terolmagan. Harf terishning bu usulini 1915-yilda yaponiyalik Kiota Sugimoto o‘ylab topgan edi.
  
Zamonaviy usullar – muammo yengillashdimi?  

Vaqt o‘tishi bilan usullar va tizimlar rivojlantirilib, harf teruvchilarning mehnatlari qaysidir ma’noda biroz yengillashdi va harf terish tezligi ham nisbatan tezlashdi.

Strukturaviy usul

1946-yilda yozuv mashinkasining strukturaviy usulda yasalgan yangi varianti taklif etildi. Uning muallifi xitoylik filolog Lin Yuytan edi. Uning variantida barcha iyerogliflar guruhlarga ajratilgan va har bir guruh iyerogliflarining o‘z tugmachasi bo‘lganligi sababli, mashinka hajm jihatdan ancha kichraygan, 64 ta tugmacha qolgan edi. Uning ko‘rinishi u yoki bu jihatdan lotin harflariga asoslangan mashinkalarni eslatardi. Harf terish tezligi daqiqasiga 50 ta belgigacha oshdi. Markazda ko‘z (klaviatura tuynugi) joylashtirilgan bo‘lib, ma’lum tugmacha bosilganida unda o‘sha tugmachaga tegishli bo‘lgan iyerogliflar guruhi paydo bo‘lar edi. Guruhdagi zarur belgini olish uchun qo‘shimcha tugmacha – funksional kalitni bosishga to‘g‘ri kelardi.   
   
Afsuski, bu variant ommaviy tarzda ishlab chiqarilmagan. Birinchidan, Lin Yuytanning bu ixtirosi juda qimmat – bitta qurilma taxminan 120000 dollar turgan. Ikkinchidan, “Remington” kompaniyasi uchun yasalgan mashinka taqdimot  paytida ishlamay qolgan.
Har nima bo‘lganda ham zamonaviy klaviaturalar ana shu modelga asoslanadi. Xitoy tilida eng ko‘p qo‘llaniladigan 25 ta iyeroglif va 5 ta asosiy xususiyat bor (一, 丨, 丿, 丶, 乙). Ular uchun klaviaturada alohida tugmalar ajratilgan.

Zamonaviy klaviatura
Qolgan barcha belgilar masalasiga kelsak vaziyat sal boshqacharoq. Foydalanuvchi o‘ziga kerak belgini ajratib olish uchun bitta tugmachani bir necha bor bosishiga yoki tugmachalarning ma’lum kombinatsiyalarini bajarishiga to‘g‘ri keladi.  Shunga o‘xshash harf terish usulini siz eski telefonlarda uchratgansiz: bir tugmachada bir necha harf mavjud. Bu usulni o‘zlashtirib olish bir muncha murakkab. Va bu harf teruvchiga murakkablik paydo qiladigan oxirgi muammo emas.
 
Fonetik – ovozli usul

Ovozli usul uchun ham kompyuterlarning o‘sha – oddiy klaviaturalari qo‘llaniladi. Matn yozish uchun iyeroglifni emas, balki uning talaffuzini kiritasiz. Qaysi iyeroglif yozilishi kerakligini esa tizimning o‘zi aniqlaydi. Bu holatda ham muammo baribir saqlanib qolaveradi: bir tovushga bir necha iyeroglif to‘g‘ri kelishi mumkin. Bunday vaziyatda taklif etilgan ro‘yxatdan zarur belgini o‘zingiz tanlashingiz lozim bo‘ladi. Bu ham jarayonni ancha sekinlashtiradi. Unda foydalanuvchiga telefondagi T9 tipidagi tizimlar yordamga keladi.

Ovozli usulda siz so‘zning tilda qanday talaffuz qilinishini yozasiz, ya’ni uning transkripsiyasini aks ettirasiz. Ovozli usullarning biri – “Pinin” (Pinyin) tizimidir. Unga “Windovs”ning Asian Language Pack ovozli harf terish usuli asos qilib olingan. Uni ishlatish uchun so‘z bo‘g‘imlarni alohida-alohida kiritish lozim bo‘ladi. Zamonaviy Google Pinyin va Sogou Pinyin tizimlari yuzerlarning nimaga e’tibor berishlarini oldindan eslab qolgan holda kontekst asosidagi zarur so‘zlarni o‘zi ko‘rsatadi. Bu usulning kamchiliklari ham bor, albatta – harf terish tezligi past, qaramasdan yozish ko‘nikmasini hosil qilib bo‘lmaydi. 

Gibrid usuli
Bu – tizimli va ovozli usullarning aralashmasidan hosil bo‘lgan. “Insin” (“ovoz va shakl”) gibrid tizimi sanaladi. Bunda siz transkripsiyani (iyeroglif qanday aytilishi) kiritasiz va grafik elementga ishora qilasiz. Grafik elementlar klaviatura bo‘ylab joylashtirilgan – ularning joylashuvini eslab qolish qiyin emas. Usulning kamchiliklari – ular bir vaqtning o‘zida tizimli kiritish usuli va transkripsiyalarni bilishni talab qiladi. Ko‘pchilikka harf terishning qaysidir bir usulini o‘rganishni ma’qul ko‘radi va shuning uchun ham bu tizimlar astalik bilan yo‘qolib bormoqda.  

Birinchi yozuv mashinkasi juda katta bo‘lgan – har bir iyeroglif uchun alohida tugmacha ajratilgan. Undan keyin tizimli usulni qo‘llay boshlashgan – u harf terishning zamonaviy usullariga asoslangan. Hozirda, shuningdek, ovozli “Pinin” usuli ham mashhur. Ammo baribir, harf terishning qaysi tizimini bilishingizdan qat’i nazar, matn yozish masalasida yaxshigina terlab olishga to‘g‘ri keladi – xitoy tilida o‘xshash so‘zlar va iyerogliflar shu qadar ko‘p-ki.

Navfalbek Boltayev tayyorladi