Америка Қўшма Штатлари шаҳарларидан бирида илмий-тидқиқот олиб бораётган тарихшунос олим, академик Иноётилло Шаҳроний жанобларининг таъкидлашларича, бу узук соҳибқирон Амир Темурга тегишли бўлиб, унинг гардишида қуйидаги сўз “Рости-русти” – “Куч адо­латдадир” ибораси борлигини ва бошқа белги­ларни таҳлил этади. Айнан шу сўзлар соҳибқиронга тегишли эканлиги тари­хий маълумотлар ўз аксини топ­ган­лиги ҳаммага маълум. Бу олимнинг фикрича, аслида бу узук илк бор турк хоқони Ўғузхонга тегишли бўлган. Ушбу беба­ҳо дурдона турк хоқонлиги сулола­лари­дан авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтиб, IХ асрда Холид Бинни Бармак қўлига келиб тушганлиги ҳақида ҳам ривоят бор.

Айтишларича, турк шаҳзодаларидан бири Бағдод шаҳрига сафар қилиб, Холид бинни Бармакнинг ҳузурига киришга изн сўрайди. Подшоҳнинг ижозати билан унинг қабулига қадам қўяди. Холид бинни Холиднинг сонига боғланган, уни барча хавф-хатардан, таомига заҳарли моддалар аралаш­тирил­ганлиги ва бошқалардан огоҳ қилувчи мослама дарҳол тебрана бошлайди. Подшоҳнинг амри билан ушбу шаҳзода ҳибс этилиб, тинтув ўтказилади, қўриқчилар унинг қўлида­ги узукни мусодара қилишади. Узук таҳлилдан ўтказилганда қимматбаҳо бриллианти борлиги, гавҳарнинг тагида эса махсус заҳар сақланадиган чуқурча ўйилганлиги аниқланади. Холид Бинни Бармакнинг мосламаси ва шаҳзоданинг қўлидаги узук бир хил сеҳрли кучга эга эканлиги тадқиқот­лар­дан кейин маълум бўлади. Бу икки жисм ўз эгаларига ташқи ва ички хавф-хатар ёки таомга заҳарли модда­лар аралаштирилган бўлса, дарҳол огоҳ этувчи белгиларни намоён қилиш хусусиятига эга бўлган.

Нурилло Толқоний­нинг сўзларига қараганда: “Ушбу узук Австриядаги музейлардан бирига катта маблағ эвазига сотилган”. Бошқа олимлар Зоҳиршоҳ жанобларининг ўзлари Италиядаги музейлардан бирига ушбу ноёб топилмани совға қилиб юборган деган фикр-мулоҳаза­ларни ҳам баён этишган. Бу ғаройиб узук билан Ҳусайн Бойқаро бармоқларидан олинган узук бир хил хусусиятларга эга эканлиги Халилло Халилий мақоласида ишонар­ли очиб берилади. У мазкур узук Ҳусайн Байқаро мақбарасидан топил­ган­лигини ҳамда айни бир буюм эканлигини тахмин қилади.

1965 йилда Ҳирот шаҳрида Хўжа Абдулла Ансорийнинг таваллуд топганлиги минг йиллигини нишон­лаш муносабати билан ўтказилган жаҳон халқаро қўлёзмалар илмий конференциясида Султон Ҳусайн Байқаро ва Мир Алишер Навоий қабрларини очиб, тегишли тадқиқот­лар ўтказиш ҳақида қарор қабул қилинди. Шу қарорга асосан Ризо Моил Ҳировий, аллома Устод Халилло Хали­лий, академик Салоҳиддин Салжуқий ва бошқа бир қанча хорижий экспертлар иштирокида қабрлар очилиб, тадқиқот­лар олиб борилди. Шунда Ҳусайн Байқаро жасадининг ўнг қўл кўрсаткич бармоғида ғаройиб узук топилади. Олимлар уни ўрганишни бошлайдилар. Устод Халилло Халилий бу ноёб топилмани ўз қўли билан Муҳаммад Зоҳиршоҳга туҳфа қилади. Мазкур далилларга асосланиб, шуни хулоса қилиш мумкинки, бу ажойиб-ғаройиб топилма соҳибқирон Амир Темурдан унинг авлодларига мерос бўлиб ўтган.

Ўзбекистон халқ ёзувчиси Муҳаммад Алининг айти­шига кўра, ушбу тарихий узук бугунги кунда Америкада Нью-Йорк шаҳри­даги “Метрополитен” музейи­нинг “Ислом бўлими”да сақлана­ётганлиги ҳақида маълумотлар бор. Шунга асосланиб, Муҳаммад Али ушбу шаҳарга борганда, музейга қадам ранжида қиладилар, аммо бир тасодиф туфайли шу бўлим таъмирлаш учун ёпилган бўлиб, уни кўролмайди.

Бундай нодир ёдгорлик ва қўлёзма асарлар қаерда сақланишидан қатъи назар, тарихимиз, маданиятимиз ифтихори, буюк Турон-Туркистон халқларининг бой мероси ҳисоб­ланади.

Бошқа бир маълумотларга қара­ганда, соҳибқироннинг қўлларида бўлган зарҳал қилич ҳанузгача Эрон мамлакатининг Машҳад шаҳридаги музейда, салобатли совут кийимлари эса Туркияда, “Темур тузуклари” ва Мирзо Улуғбекнинг “Зижи Кўра­гоний” қўлёзмаси Франциядаги музейлар­дан бирида эканлиги қайд қилинган.

• Амир_Темур
• O'zbekiston tarixi
• Самарқанд
• топилма
• ёдгорлик