Фикрлаш барча одамларда кенг тарқалган бўлиб, ҳар бир шахс бир қатор ўзига хос билим ва кўникмаларга эга. Бошқача қилиб айтганда, ҳар бир инсон турли хил фикрлаш жараёнларини қабул қилиши ва ривожланиши мумкин.

Фикрлаш туғма эмас, алсинча кейинчалик ривожланади. Гарчи шахсларнинг шахсий ва когнитив хусусиятлари фикрлашнинг бир ёки бир нечта ўзига хос турларини афзал кўришга ундайдиган бўлса-да, одамлар ҳар қандай фикрлаш турини ривожлантириши ва амалда қўллаши мумкин.

Гарчи анъанавий усулда фикрлаш аниқ ва чегараланган фаолият сифатида талқин қилинса-да, бу жараён оддий эмас. Бошқача қилиб айтганда, фикрлаш ва фикрлаш жараёнларини амалга оширишнинг муайян усули йўқ. Дарҳақиқат, операцион фикрнинг бир нечта ўзига хос усуллари аниқланган. Шу сабабли, бугунги кунда одамлар турли хил фикрлаш услубларини тақдим этиши мумкин деган фикр қўллаб-қувватланмоқда. Бошқа томондан, ҳар бир фикр тури аниқ вазифаларни бажариш учун самаралироқ эканлигини таъкидлаш лозим. Муайян билим фаолияти фикрлашнинг бир ёки бошқа турларидан кўпроқ фойда келтириши мумкин.

Шундай қилиб, фикрлашнинг ҳар хил турларини билиш ва ривожлантиришни ўрганиш муҳимдир. Бу ҳақиқат инсоннинг билим қобилиятларидан тўлиқ фойдаланиш ва турли муаммолар учун турли қобилиятларни ривожлантиришга имкон беради.

Психологияда инсон фикрларининг турлари

1. Дедуктив фикрлаш
Дедуктив мулоҳаза юритиш - бу бир қатор фикрлардан хулоса чиқаришга имкон берадиган фикрлаш тури. Бошқача айтганда, бу “умумий” дан бошланиб, “ўзига хос” нарсага эришиш учун бошланган ақлий жараёндир.

Фикрлашнинг бундай тури нарсаларнинг сабаби ва келиб чиқишига қаратилган. Бу хулосалар ва мумкин бўлган ечимларни келтириб чиқариш учун муаммо томонларини батафсил таҳлил қилишни талаб қилади. Бу кундалик равишда кенг қўлланиладиган фикрлаш жараёни. Одамлар хулоса чиқариш учун кундалик нарсаларни ва вазиятларни таҳлил қилишади.

Масалан, агар кимдир уйга келиб, шериги йўқлигини кўрса, бу уларнинг бирон жойга кетганлигини келтириб чиқариши мумкин. Ўша пайтда, одам калитлари ёки шеригининг кўйлаги одатдаги жойда эканлигини кўриш учун бориши мумкин. Агар сиз ушбу элементларнинг етишмаётганлигини тушунсангиз, дедуктив фикрлаш орқали ушбу хулосани чиқарган ҳолда, уни йўқолди деб ўйлаш учун кўпроқ далилларга эга бўласиз.

2. Танқидий фикрлаш
Танқидий фикрлаш - бу нарсаларни ифодалашга ҳаракат қиладиган билимларни ташкил этиш усулини таҳлил қилиш, тушуниш ва баҳолашга асосланган ақлий жараён.

У юқори амалий фикр сифатида таснифланади. Бу орқали билим энг самарали ва асосли хулосага келиш учун ишлатилади. Танқидий фикрлаш шу тариқа фикрларни конкрет хулосаларга олиб келиш учун таҳлилий баҳолайди. Ушбу хулосалар шахснинг ахлоқи, қадриятлари ва шахсий принсипларига асосланади. Шундай қилиб, ушбу тафаккур тури орқали билиш қобилияти шахснинг шахсий хусусиятлари билан бирлашади. Демак, у нафақат тафаккур тарзини, балки мавжудотни ҳам белгилайди.

Танқидий фикрлашни қабул қилиш инсоннинг фунционал имкониятларига бевосита таъсир қилади, чунки у уларни янада интуитив ва таҳлилий қилади, аниқ воқеалар асосида яхши ва доно қарорлар қабул қилишга имкон беради.

3. Индуктив фикрлаш
Индуктив фикрлаш қарама-қарши фикрлаш усулини белгилайди. Шундай қилиб, фикр юритишнинг бу усули генерал ҳақида тушунтириш излаш билан тавсифланади.

Кенг кўламли хулосалар олиш учун ўзига хос қисм. Уларни ўхшаш ҳолатга айлантириш учун узоқ вазиятларни қидиради ва шу билан вазиятларни умумлаштиради. Шу сабабли индуктив фикрлашнинг мақсади далилларнинг эҳтимоллигини ўлчашга имкон берадиган далилларни ўрганишдан, шунингдек кучли индуктив далилларни яратиш қоидаларидан иборат.

4. Аналитик фикрлаш
Аналитик фикрлаш ахборотни таҳлил қилиш, бузиш, ажратишдан иборат. Бу тартибли бўлиш билан тавсифланади, яъни таъқиб қилинадиган рационал кетма-кетликни тақдим этади. Шу тарзда, аналитик фикрлашга асосланган муаммоларни ечиш умумийликдан бошланади ва уни тўлиқ англаш учун унинг ўзига хос хусусиятларини бузади. У ҳар доим жавоб топишга қаратилган, шунинг учун у ўта ҳал қилувчи фикрлаш туридан иборат.

5. Тергов тафаккури
Тергов тафаккури нарсаларни текширишга қаратилган. У буни пухта, қизиқиш ва қатъият билан бажаради.

Шу маънода, ушбу турдаги мулоҳазалар ўзаро муносабатни ҳам, билим жараёнларини ҳам ўз ичига олади. Тергов тафаккури тафаккур тарзини талаб қилади. Унда саволлар ва ечимлар доимий равишда ишлаб чиқилади. Бу ижодкорлик ва таҳлил ўртасидаги аралашдан иборат. Яъни, элементларни баҳолаш ва текширишнинг бир қисми. Аммо унинг мақсади имтиҳоннинг ўзи билан тугамайди, балки текширилаётган жиҳатлар асосида янги саволлар ва гипотезаларни шакллантиришни талаб қилади. Номидан кўриниб турибдики, ушбу фикрлаш тури тадқиқот ва ривожланиш ва турнинг эволюцияси учун асосий ҳисобланади.

6. Тизимли фикрлаш
Тизимли фикрлаш - бу турли хил қуйи тизимлар ёки ўзаро боғлиқ омиллардан ташкил топган тизимда юзага келадиган фикрлаш тури. У нарсаларнинг тўлиқроқ ва содда кўринишини тушунишга қаратилган юқори даражада тузилган фикрлаш туридан иборат.

Ишларнинг қандай ишлашини тушунишга ва уларнинг хусусиятларини келтириб чиқарадиган муаммоларни ҳал қилишга ҳаракат қилинг. Бу бугунги кунгача учта асосий йўналишда: физика, антропология ва ижтимоий-сиёсий йўналишларда қўлланилган мураккаб фикр ҳисобланади.

7. Ижодий фикрлаш
Ижодий тафаккур яратиш қобилиятига эга бўлган билим жараёнларини ўз ичига олади. Бу ҳақиқат янги бўлган ёки фикрлаш орқали қолганлардан фарқ қиладиган элементларнинг ривожланишига туртки беради. Шундай қилиб, ижодий фикрлаш ўзига хослиги, эгилувчанлиги ва равонлиги билан ажралиб турадиган билимларни эгаллаш деб таърифланиши мумкин.

Бу бугунги кунда энг қимматли когнитив стратегиялардан бири ҳисобланади, чунки бу муаммоларни янгича шакллантириш, тузиш ва ҳал қилишга имкон беради. Ушбу турдаги фикрлашни ривожлантириш осон эмас, шунинг учун унга эришишга имкон берадиган баъзи техникалар мавжуд. Энг муҳими, морфологик таҳлил, ўхшашликлар, жонлантирилган ғоялар, ранг илҳоми, ҳамдардлик, 635 усули ва Скампер техникаси.

8. Фикрлашнинг синтези
Синтетик фикрлаш нарсаларни ташкил этувчи турли элементларнинг таҳлили билан тавсифланади. Унинг асосий мақсади маълум бир мавзудаги ғояларни камайтиришдир. Бу шахсий ўрганиш учун муҳим бўлган фикрлаш турларидан иборат. Синтез тафаккури элементларни хотирада сақлашга имкон беради, чунки улар умумлаштирувчи жараёнга дучор бўлади.

Бу шахсий жараёндан иборат бўлиб, унда ҳар бир алоҳида шахс мавзу тақдим этган қисмлардан муҳим бир бутунликни ташкил қилади. Шу тарзда, одам концепциянинг бир нечта хусусиятларини уларни умумийроқ қамраб олган ҳолда эслаб қолиши мумкин.

9.Сўроқли фикрлаш
Сўроқ тафаккури саволларга ва муҳим жиҳатларни сўроқ қилишга асосланади. Мавжуд мавзунинг ўзига хос хусусиятларини аста-секин билиш учун саволдан фойдаланинг. Шу тарзда, саволли фикрлаш саволлардан фойдаланиш натижасида пайдо бўладиган фикрлаш тарзини белгилайди. Ушбу мулоҳазада ҳеч қачон камлик бўлмайди, чунки айнан шу элемент ўз фикрлашини ривожлантиришга ва маълумот олишга имкон беради.

Кўтарилган саволлар орқали якуний хулоса чиқариш учун маълумотлар олинади. Фикрлашнинг бундай тури асосан энг муҳим элемент учинчи шахслар орқали олиниши мумкин бўлган маълумотларга тегишли мавзулар билан шуғулланиш учун ишлатилади.

10. Турли фикрлаш
Икки томонлама фикрлаш, шунингдек, латерал фикрлаш деб ҳам аталади. Бу доимо муҳокама қиладиган, шубҳа қиладиган ва алтернативаларни излайдиган фикрлашнинг бир тури. Бу бир нечта ечимларни ўрганиш орқали ижодий ғояларни яратишга имкон берадиган фикрлаш жараёни. Бу мантиқий фикрлашнинг антитезисидир. Номидан кўриниб турибдики, унинг асосий мақсади илгари ўрнатилган ечимлар ёки элементлардан ажралиб чиқишга асосланган. Шу тарзда, у ижодий билан чамбарчас боғлиқ бўлган фикрлаш турини созлайди.

Бу одамларда табиий равишда кўринмайдиган фикрлаш туридан иборат. Одамлар ўхшаш элементларни бир-бири билан боғлашга мойил.

11. Конвергент фикрлаш
Ўз навбатида, конвергент тафаккур дивергент тафаккурга қарама-қарши фикр юритиш туридир. Дарҳақиқат, дивергент фикрлаш миянинг ўнг ярим шаридаги асабий жараёнлар томонидан бошқарилиши учун қўйилган бўлса, конвергент фикрлаш чап ярим шардаги жараёнлар томонидан бошқарилади.

У тасаввур қилиш, муқобил фикрларни излаш ёки сўраш қобилиятига эга эмас ва одатда битта ғоянинг қарор топишига олиб келади.

12. Синвергент фикрлаш
Яқинда пайдо бўлган ва Майкл Гелб томонидан ўйлаб топилган ушбу мулоҳаза турлича фикрлаш ва конвергент фикрлаш ўртасидаги комбинацияни англатади. Шундай қилиб, бу конвергент тафаккурнинг батафсил ва баҳолаш томонларини ўз ичига олган ва уларни дивергент тафаккур билан боғлиқ бўлган муқобил ва янги жараёнлар билан боғлайдиган фикрлаш услубидир. Ушбу мулоҳазани ривожлантириш, ижодни таҳлил билан боғлашга имкон беради, ўзини бир нечта соҳаларда самарали ечимларга эришиш учун юқори имкониятга эга фикр сифатида жойлаштиради.

13. Концептуал фикрлаш
Концептуал фикрлаш муаммоларни акс эттириш ва ўз-ўзини баҳолашни ривожлантиришни ичига олади. Бу ижодий фикрлаш билан чамбарчас боғлиқ ва унинг асосий мақсади аниқ ечимларни топишдир. Бироқ, хилма-хил фикрлашдан фарқли ўлароқ, ушбу фикрлаш тури илгари мавжуд бўлган уюшмаларни кўриб чиқишга қаратилган.

Концептуал фикрлаш мавҳумлик ва акс эттиришни назарда тутади ва бу турли илмий, кундалик ва профессионал соҳаларда жуда муҳимдир. Худди шундай, у тўртта асосий интеллектуал операцияларнинг ривожланиши билан тавсифланади:

Супраординация: аниқ тушунчаларни улар таркибига киритилган кенгроқ тушунчалар билан боғлашдан иборат.
Инфраординатион: кенгроқ ва умумлаштирилган тушунчаларга киритилган аниқ тушунчаларни ўзаро боғлашдан иборат.
Изординация: иккита тушунчанинг маълум бир муносабати билан шуғулланади ва бошқалар билан муносабатлар орқали тушунчаларнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлашга қаратилган.
Истисно: бошқа элементлар билан фарқ қилиши ёки бир хил эмаслиги билан ажралиб турадиган элементларни аниқлашдан иборат.

14. Метафорик фикрлаш
Метафора тафаккури янги алоқаларни ўрнатишга асосланган. Бу фикрлашнинг жуда ижодий тури, аммо у янги элементларни яратиш ёки олишга эмас, балки мавжуд элементлар ўртасидаги янги алоқаларга эътибор беради.

Фикрлашнинг ушбу тури билан ҳикоялар яратиш, тасаввурни ривожлантириш ва ушбу элементлар орқали баъзи жиҳатларни баҳам кўрадиган яхши фарқланган жиҳатлар ўртасида янги алоқаларни яратиш мумкин.

15. Анъанавий тафаккур
Анъанавий фикрлаш мантиқий жараёнлардан фойдаланиш билан тавсифланади. У ечимга эътибор қаратади ва уни ҳал қилиш учун фойдали бўлиши мумкин бўлган элементларни топиш учун ўхшаш реал вазиятларни излашга қаратилган. Одатда қатъий ва олдиндан ишлаб чиқилган схемалар орқали ишлаб чиқилади. У вертикал фикрлаш асосларидан бирини ташкил этади, бунда мантиқ бир йўналишли ролга эга бўлади ва чизиқли ҳамда изчил йўлни ривожлантиради.Бу кундалик ҳаётда энг кўп ишлатиладиган фикрлаш турларидан бири ҳақида. Бу ижодий ёки оригинал элементлар учун яроқсиз, аммо кундалик ва нисбатан оддий вазиятларни ҳал қилиш учун жуда фойдали.

Дурдона Йўлдошева тайёрлади.

• Фикр
• Фойдали
• илм-фан
• қизиқарли
• саломатлик