"Агар инсонлар атрофда қанчалар ажойиб имкониятлар ва мўъжизавий тортиқлар сочилиб ётганини билганларида эди, нолиш ва дангасалик ҳақида бутунлай унутган бўлардилар". Ал-Беруний.

Аждодларимиз орасидан чиққан улуғ алломалар ҳақида мутолаа қилган вақтда уларнинг катта миқдордаги маълумотларни эслаб қолиш борасида қобилиятлари бизни ҳайрон қолдиради.

Биз эса осон йўлдан боришни истаймиз. Тўғрида, миядаги барча маълумотларни оддий флешка ичида сақлаш имкони турганда уларни ёдлаб ўтиришга не ҳожат?!

Ишлатилмайдиган, сизга фойдаси тегмаётган маълумотларнинг аста-секин унутилиб кетишини мактаб ўқувчиси ҳам жуда яхши билади. Келинг, бугун ўзимиздаги чегараланмаган имкониятлар, эътибор, хотира ва онг имкониятлари ҳақида гаплашамиз.

Хотиралар қаерда сақланади?

Нима деб ўйлайсиз, янги билимларни қабул қилиш жараёни нима учун доим оғир кечади? Гап шундаки, қабул қилиш механизми биз "Хотира" дея атайдиган қисмда жойлашган.

Хотира – миянинг бошдан кечирилган ҳодисалар, хаёллар, ҳиссиётлар, таҳлилларни ёдда сақлаш ва улар орасидаги алоқани белгилаш имкониятидир. Биз олинган маълумот керакли пайтда хотирадан чиқарилишини яхши биламиз.

Бир уринишдаёқ янги тажриба ва билимни қабул қилиш пайтида мияда электрик сигнал пайдо бўлади ва у ўзининг ёнида турган нейронни уйғотади. Сигнал кимёвий реакцияни атрофдаги нейронларга узатади, улар орасидаги масофа ҳам катта бўлмайди.

Маълумотлар мана шу ерда кичик оралиқдан ўтиб олиши лозим. Синаптик оралиқдан ўтиб такрорланган маълумот нейронлар алоқаси ёрдамида мустаҳкамланади. Шу тариқа ҳодиса хотиранинг бир қисмига айланади. Нейронларнинг ҳар бири 10 000 та турдоши билан алоқа ўрнатиши мумкин. Уларнинг умумий сони 100 миллиард эканлигини ҳисобга оладиган бўлсак, миямизнинг физиологик имкониятларини чексиз дея ҳисоблаш мумкин. Мия шунчалар кучли бўлса, нима учун исталган маълумотни эслаб қололмаймиз? Сабаби онг махсус машқлар бажармаган ҳолатда бир вақтда атиги 57 та маълумотни ёдда сақлаб туриши мумкин. Улар ҳам маълум бир тартибда бўлиши лозим. Барчасининг сабаби унинг юза қисмида. Мия ўзи учун қизиқарли бўлмаган нарсага қувват сарфламайди.

Нейронлар орасидаги алоқа эса бу каби ҳолатларда жуда заиф бўлади ва осонликча узилиб кетади. Айнан шу сабабли ҳам имтиҳон пайтида ўрганган нарсаларингизни кўп ўтмай ёдингиздан чиқариб юборасиз.

Гиппокамп

1953 йилда таниқли жарроҳ Вилям Сковилл бемори Генри Моллисонни эпилептик талвасалардан қутқариш учун операция ўтказади ва жараён давомида миянинг олд томонидаги қисми ҳамда гиппокампни олиб ташлайди. Бу беморни талвасалардан халос қилди, аммо у эндиликда маълумотларни ўз хотирасида фақат 30 сония сақлаб туриши мумкин эди, холос. Шу тариқа Моллисон 2008 йилда вафот этгунига қадар ана шундай хотира ва ақлий имкониятлар билан яшади.

Гиппокамп шарофати билан қисқа ва узоқ муддатли хотира инсоннинг яшаши ҳамда ривожланиши учун ёрдам беради. Кескин ҳолатда юзага келган адреналин чақнаши шу заҳотиёқ хотирага муҳрланади. Бунда муҳим маълумотлар ўзидан муҳим бўлмаган нарсаларни миядан сиқиб чиқаради.

Умуман олганда ёрқин эмоционал ҳолат билан қабул қилинган маълумотлар тез ва узоқ вақтга хотирага муҳрланади.

Гарчи салбий тажрибалар ҳам онгимизда узоқ муддат қолсада, эслаб қолиш учун ижобий ҳиссиётлардан фойдаланиш қулайроқдир.

Жараённи қандай қилиб тезлаштириш мумкин?

Ўзингиз учун фойдали деб ҳисоблаган маълумотни тезроқ ўзлаштиришнинг ягона усули – мияни алдашдир. Маълумотни унга диққатини тортадиган ҳолатда етказиб беришингиз керак.

Ломоносов номидаги Москва давлат университети, психология факультетининг нейропсихология кафедраси профессори Юрий Макезиянинг айтишича, эслаб қолиш вақтида ҳар қандай маълумотни қайта ишлаш керак. Бу мияга кираётган маълумот бирор усул билан аллақачон мавжуд бўлган маълумотга алоқадор бўлиши кераклигини англатади. Жараён самарадорлигини ошириш учун ўйин, роҳатланиш ва қизиқиш муҳитини яратиш лозим.

Эслаб қолиш техникаси янада самарали бўлиши учун эса экспертлар барқарор ассоциация усулидан фойдаланишни маслаҳат берадилар. Бу каби алоқани ҳосил қилишда сизга синаб кўрилган ва тажрибадан ўтган воситалар ёрдам беради. Юмор, кулги, қизиқиш, инсондаги эмоционал реакцияни келтириб чиқарадиган ҳар бир нарса шулар жумласидандир. Агар мақсад тўғри белгиланса битта эмоционал ҳолат билан боғланган 5 та суратни мия ягона информацион катакча кўринишида сақлаб қолади. Бу эса 5 та эмас, 735 та суратни эслаб қолишингиз мумкин бўлади дегани.

Визуализация воситалари

Эслаб қолишни истаган маълумотларингизни бир-бирига боғланган кўринишда кўз олингизга келтириб бирор қаҳрамон ёки эпизод билан эслаб қолишга ҳаракат қилинг. Бу ердаги асосий принцип маълумотни одатий ёки таниш нарса билан хаёлан боғлашдир. Бу ўта оддий нарса бўлиши ҳам мумкин. Мисол учун сиёҳранг фил ёки музқаймоқ тутган тўтиқуш каби. Мазкур усулнинг ҳақиқатан самарали эканлиги голландиялик тренер ва клиник психолог Риккардо Лю томонидан исботлаб берилган. У ўтказган тажрибада томошабинлар карталардаги сўзларни эслаб қолишга жуда қийналадилар, аммо қаҳрамонлар кўринишида визуализация қилинганидан кейин 10 та Америка президентини номма-ном ва керакли тартибда айтиб бера олишади.

Визуал хотира билан ишлаш усули инсониятга 1000 йиллардан бери маълум. Аммо аксарият одамлар ҳамон вербал хотирадан фойдаланганча маълумотларни сўзларни такрорлаш, ибора орқали ёдлаш ва қофиялар билан эслашга ҳаракат қиладилар. Айрим пайтларда қўшиқ матнини ёдлаб олиш учун соатлаб вақт керак, имтиҳонга оид маълумотлар, кино ёки спектаклдаги роллар сўзини эса айтмай қўяверинг.

Экспертлар статистикасига кўра, маълумотни тўғри усулда қабул қилиш ва сақлаб қолиш йўлини сайёрамиздаги одамларнинг атиги 1 фоизи билади, холос.

Нейроўзгарувчанлик

Бизнинг миямиз авваллари ҳисобланганидек статик тушунча эмас. У ҳаётимиз давомида тажрибаларга жавобан ўзгариб туради, ҳар доим машқ қилиш ва ўзгаришга тайёр ҳолатда. Нима билан шуғулланишингиздан қатъий назар – теннис ёки шахмат ўйнаш пайтида ҳам уни ўзгартириб бораверасиз. Муҳими, ўйлаш ва фикрлаш усулини ўзгартириш орқали миямизни ҳам яхши томонга ўзгартиришимиз мумкин.

Яхши нарсалар, соғлом фикрлар ва мақбул тушунчалар ҳақида ўйлаганда мақсадларимизни ҳам шакллантириб борамиз, миянинг ўзгарувчанлигига таъсир кўрсатамиз.

Шу тариқа уни самарали кўринишга келтириб, ҳаётимизни ҳам яхшилаш имкониятига эга бўламиз. Айтиш мумкинки, оптимизм ва яхшилик билан янада ривожланиб бориш ҳар кимнинг қўлидан келади.

Брейнбилдинг

Мия қариш жараёни давомида ўзининг одатий функцияларини заифлаштиради ва бу ҳаёт сифатига таъсир кўрсатмасдан қолмайди. Шу сабабли диққат, хотира ва ўйлаш имкониятларини ривожлантирадиган усуллар билан ишлаш, уларни мунтазам равишда ривожлантириб бориш керак. Бу борада замонавий воситалар ҳам етарлича. Уларнинг имкониятидан фойдаланиб қолинг.

Эволюциянинг 200 000 йили давомида инсоннинг ДНКси деярли ўзгармаган. Биз ўзимиз томонимиздан яратилаётган технологик реалликка нисбатан секинроқ ўзгаряпмиз.

Бугунги кундаги маълумотлар оқими вулқонга айланган, ҳар бир инсонда бор бўлган ишлаш имконияти эса ҳали аниқ муваффақиятни англатмайди. Шундай экан қаршимизда танлов йўли пайдо бўлади. Бири шахсий, табиий имкониятларни ривожлантириш бўлса, иккинчиси тез кунларда тирик одам миясига чип ўрнатиш имкониятини ҳам берадиган интеллектуал машиналар билан бўлган рақобатга киришишдир. Танлов қилиш имконияти эса инсониятнинг ўзи қўлида!

• Фойдали
• қизиқарли