Yevropada o‘rta asrlar insoniyatga hech qanday yangilik bermagani, turg‘unlik va diniy isteriya davri bo‘lgani haqidagi stereotipik qarashlar mavjud. Ammo aslida bunday emas. O‘sha og‘ir paytda, albatta, juda ko‘p g‘alati narsalar sodir bo‘ldi, lekin odamlar yaxshi ishlarni ham amalga oshirdi. Keling, ular haqida batafsilroq fikr yuritaylik.

1. Ko‘zoynak

Ha, o‘rta asrlarda Yevropada – katta ehtimol bilan 1284 yilda Pizada ko‘rish qobiliyati zaif odamlarga kitob o‘qishga yordam berish uchun ko‘zoynak ixtiro qilingan.

Bungacha Ispaniyada yashagan arab astronomi, kimyogar va muhandis Abbos ibn Firnas IX asrda “o‘qish toshi” – sayqallangan kvars bo‘lagini ixtiro qilgan, uni harflarni kattalashtirish uchun kitob sahifalarida olib yurish kerak bo‘lgan. Ammo 300 yil o‘tgach, italiyaliklar bunday toshdan linzalar yaratib, ularni ramkaga joylashtirish haqida bosh qotirdi. Taxminlarga ko‘ra, ko‘zoynakni florensiyalik Alessandro di Spina ixtiro qilgan.

Avvaliga ular burunga qisqich kabi yopishtirilgan va faqat uzoqni ko‘ra olmaydiganlar uchun mo‘ljallangan. XV asrning o‘rtalarida yaqinni yaxshi ko‘rish uchun mo‘ljallangan ko‘zoynak ham yaratildi.

2. Mexanik soat

Mexanik soatlar Yevropada 1280-1320 yillarda paydo bo‘lgan. Albatta, bu birinchi o‘lchash moslamasi emas – qadimgi yunonlar va xitoyliklar suv modellarini bundan ham oldinroq ixtiro qilgan.

Ammo Italiyada ixtiro qilingan tishli qochqin arqonga tushadigan yuk tufayli hech qanday suyuqliksiz ishlaydigan mexanik soatni yaratishga imkon berdi. Nihoyat, butun boshli xonani egallamaydigan va qishda ham muzlamaydigan xronograflar yaratish imkoni tug‘ildi.

Buni perfokartalari bo‘lgan katta quvurli kompyuterlardan stolga mos keladigan qurilmaga o‘tish bilan solishtirish mumkin.

O‘rta asrlarda Yevropada soatsozlar gildiyalari juda hurmatga sazovor bo‘lgan va ularning a’zolari nihoyatda murakkab hamda nozik ishlangan harakatlarni yaratishgan. Ko‘pincha soatlar, ayniqsa katta minoralarlardagi, nafaqat vaqtni o‘lchagan, balki samoviy jismlarning harakatini ham ko‘rsatgan.

Bu juda muhim edi, chunki o‘rta asr shifokorlarining fikriga ko‘ra sayyoralar kelajakni bashorat qiladi.

3. Tayanch ustunlar

Tayanch ustunlar bu katta binolar devorlari og‘irligini taqsimlash va ularni yanada barqaror qilish imkonini beradi.

Ushbu tuzilmalar XII asrda ixtiro qilingan va aynan ular gotika me’morchiligi uslubini yaratishga imkon bergan. Haykallari va minoralari bo‘lgan ulkan ibodatxonalarni tayanchsiz qurish haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi: binolar o‘z og‘irligi sabab qulab tushishi mumkin edi.

Undan avval baquvvat me’moriy yodgorliklar Misr piramidalari prinsipi asosida qurilishi kerak edi – poydevor keng va tepa kichik bo‘lishi uchun. Tayanch ustunlar esa binolarni tosh uyumlaridan ulug‘vor san’at asarlariga aylantirish imkonini berdi.

4. Shamol tegirmonlari

Umuman olganda, shamoldan donni maydalash, suv quyish va yuklarni ko‘tarishda foydalanish g‘oyasi yangilik emasdi. Birinchi shamol tegirmonlari forslar tomonidan IX asrda ixtiro qilingan va ularning pichoqlari gorizontal holatda joylashgan edi.

Ammo yevropaliklar XIII asrda aylanuvchi tom bilan jihozlangan va haqiqatan ham ulkan yelkanlarni ko‘tara oladigan minorali tegirmonni ixtiro qildi. Bu forslarning oldingi ixtirolariga qaraganda ancha samaraliroq edi.

Deyarli 600 yil davomida shamol tegirmoni Yevropaning asosiy energiya manbayi bo‘lib kelgan.

O‘rta asrlarda bu inshootlar juda qimmatli bo‘lib, ularning qurilishi juda qimmatga tushar edi. Shuning uchun ular ko‘pincha qal’alarga biriktirilgan. Natijada, tegirmon nafaqat muhandislik moʻjizasi, balki qamalga dosh berishga tayyor qal’aga ham aylandi.

5. Kitob bosish dastgohi

Iogan Guttenberg ismli nemis muhandisi 1440 yillarning o‘rtalarida spirtli ichimliklar ishlab chiqarish uchun uzumni maydalaydigan vino pressini kuzata turib, shunga o‘xshash dastgoh bilan kitoblarni chop etishga qaror qildi.

Mexanizm quyidagicha: matn qo‘rg‘oshin harflar orqali yoziladi va ularni plastinkaga mahkamlab, siyoh surtiladi va qog‘ozga bosiladi. Natijada tayyor matn vujudga keladi.

Aytgancha, bundan bir necha asr oldin, 1282 yilda Yevropada suv va shamol energiyasi bilan ishlaydigan zavodlar ixtiro qilindi, bu esa yaxshi qog‘ozni katta miqdorda muhrlash imkonini berdi. Bungacha xitoyliklar va musulmonlar uni faqat qo‘lda ishlab chiqarishgan, shuning uchun material juda qimmat bo‘lgan.

Matbaachilik va arzon qog‘oz Yevropa ta’limida inqilobni keltirib chiqardi hamda savodli odamlar soni sezilarli darajada oshishiga sabab bo‘ldi. Kitoblar qulayroq bo‘lishi bilan, o‘rta asrlar Yevropasida ommaviy kutubxonalar paydo bo‘ldi. Birinchi shunday kutubxona 1452 yilda Italiyaning Chezena shahri hukmdori Malatesto Novello tomonidan ochilgan. Ilm uchun haqiqiy inqilob!

• Inqilob
• Osiyo
• Yevropa
• ixtiro