Маълумки, Байкал сайёрадаги энг чуқур кўл бўлиб, унда инсоният учун мавжуд бўлган чучук сувнинг 20 фоиз қисми мавжуд (яъни музсиз). Ушбу улкан сув “омбори” яқин орада UNESCO бутунжаҳон мероси мақомини йўқотиши мумкин.

Қандай тенденция мавжуд?

Маълумотларга кўра, 2021 йилда Россиянинг федерал қўриқхоналари ва миллий боғларига 10,6 миллион киши ташриф буюрган, бу мамлакатдаги умумий сайёҳлик оқимининг 10 фоизини ташкил қилади. 2022 йилда ички сайёҳлар оқими янада ошиши мумкин. Байкал, мутахассисларнинг фикрига кўра, энг машҳур 10 та дам олиш жойларидан биридир.

Янги пайдо бўлган океан

Кўлларнинг ўртача умри, қоида тариқасида, 10-20 минг йил. Уларнинг ҳар бири маълум ҳаёт босқичларига эга: пайдо бўлиш, ёшлик, етуклик, қарилик ва қуриш. Байкал тахминан 25 миллион йил олдин ер қобиғидаги ёриқ натижасида ҳосил бўлган рифт (йирик ёриқ) кўли ҳисобланади. Узоқ йиллик тарихига қарамай, ушбу сув “омбори” қуриши эҳтимолдан йироқ. Аксинча, баъзи олимлар Байкални янги пайдо бўлган океан, деб ҳисоблашади.

Кўл атрофида – Иркутск вилояти ва Бурятия Республикасида – юқори сейсмик фаоллик кузатилади, бу эса қирғоқ чизиғининг йилига 2-3 сантиметрга силжишига олиб келади. Бу ерда доимий равишда бир қатор кучли зилзилалар содир бўлади. Сўнгги марта минтақа 2022 йилнинг июнида “силкинган” ва Рихтер шкаласи бўйича 3,8 балли ер силкиниши ҳатто Иркутскда ҳам сезилган.

1862 йилда Цаганский ўн магнитудали зилзила туфайли Байкалнинг шарқий қирғоғида 230 квадрат метрли Провал кўрфази ҳосил бўлди – майдон сув остида қолди. 1959 йилда ер плиталарининг ҳаракати янги кўрфаз чуқурлигини 15 метрга оширди. Сўнгги кучли зилзила 2008 йилда содир бўлган – асосий вайронагарчилик Култук қишлоғи ва Слюдянский туманида содир бўлган.

Байкалнинг океанга хос бўлган бошқа хусусиятлари ҳам бор: катта чуқурликлар, сувнинг улкан ҳажми – 23 минг кубометрдан ортиқ, кучли бўронлар, баланд тўлқинлар ва сейслар (ёпиқ ёки қисман ёпиқ сув ҳавзаларида пайдо бўладиган доимий тўлқинлар). Кўл ер қобиғининг Сибир ва Амур платформалари орасида жойлашган – агар динамикаси ўзгармаса, бир неча миллион йилдан кейин Байкал Охота денгизи билан қўшилиб, океаннинг бир қисмига айланиши мумкин.

“Қора олтин” манбайи

Байкал остида нефт борлиги XVIII асрдаёқ маълум бўлган, аммо ўша пайтда ҳеч ким бу нефт эканлигини билмаган. Маҳаллий аҳоли кўл қирғоғида кўпинча “байкерит” қазиб олган. Қора, ёғли модданинг бўлаклари, ҳозирда смола ёки битум деб аталади. У араваларни мойлаш, қайиқларни ёпиштириш ва бошқа юмушлар учун ишлатилган.

Биринчи марта Байкал нефтининг мавжудлиги 1833 йилда – Санкт-Петербург Фанлар академиясининг экспедициясидан сўнг кенг муҳокама қилинди. Совет даврида углеводородлар ажралиб чиқадиган жойларда фаол тадқиқотлар олиб борилди, ҳатто кўлдан нефт олиш масаласи ҳам жиддий кўриб чиқилди. Ўтган асрнинг 50-60-йилларида қудуқларни бурғулашга уринишлар бўлган, аммо ўша пайтда фақат газ топилган. Ташаббус дастлабки босқичларда тўхтаб қолган ва тўлиқ қувват билан амалга оширилмаган.

Байкал нефтига қизиқишнинг ўсиши 2000 йилларда, сунъий йўлдошлар ёрдамида аниқланган. Кейинги кузатишлар шуни кўрсатдики, бундай доғлар мунтазам равишда пайдо бўлади. 2005 йилда “Верешчагин” экспедицияси кемасида ишлайдиган олимлар дунёдаги энг тоза кўл юзасида топилган нефт қораланганидан шунчалик ҳайратда қолишдики, дастлаб улар нефт танкерининг ҳалокатини тахмин қилишди. Аммо Байкал кўли тубидан намуналар олингандан сўнг, нефт қуйи чўкиндидан кўтарилиши маълум бўлди. 2007-2008 йилларда “Мир” сув ости кемаларининг экспедициялари буни тасдиқлади. Пастки қисмида битумли бинолар топилган, яъни вақти-вақти билан қора тўпларни чиқарадиган кичик нефт “вулқонлари”.

Мутахассисларнинг тахминий ҳисоб-китобларига кўра, Байкал кўли тубида тахминан 300-500 миллион тонна “қора олтин” мавжуд. Ҳар йили кўлда 6 тоннагача нефт ҳосил бўлади. Асосий сув ости “фавворалари” Горевой Утес бурни яқинида жойлашган. Аммо бундай доимий “ифлосланиш” билан ҳам кўл тоза бўлиб қолаверади. Бунинг сабаби, бактериялар Байкалда яшайди, турли хил ифлослантирувчи моддаларни, шу жумладан углеводородларни қайта ишлайди.

Ноёб мавжудотлар

Бактерияларга қўшимча равишда, бошқа “мураккаб” организмлар ҳам кўлнинг тозалигини сақлайди. Айнан шу ерда дунёдаги ягона чуқур денгиз чучук сув фаунаси яшайди ва тубида нафақат энг оддий, балки ривожланган организмлар ҳам яшайди. Байкалда 3,5 мингдан ортиқ ўсимлик ва ҳайвон турлари яшайди. Уларнинг 60 дан 80 фоизигача (турли ҳисоб-китобларга кўра) эндемик, яъни улар фақат шу ерда мавжуд ва сайёрамизнинг бошқа ҳеч бир жойида яшай олмайди. Бироқ олимларнинг фикрига кўра, кўлда бугунги кундагидан 3-4 баравар кўп жонзотлар бор. Байкал организмларининг энг кўп гуруҳи қисқичбақасимонлардир, хусусан амфиподлар. Ҳозир олимлар уларнинг 350 дан ортиқ йирик ва кичик турларини билишади ва уларнинг барчаси эндемик ҳисобланади.

Байкал амфиподалари кўлда турли хил экологик бўшлиқларни эгаллайди – баъзилари сирт қатламида яшайди, баъзилари фақат пастки қисмида, баъзилари ўсимликлар билан, бошқалари эса ўлик мавжудотлар билан озиқланади. Ушбу “турар-жой” тамойили кўллар учун эмас, балки денгизлар ва океанлар учун хосдир. Аммо шунга қарамай, амфиподларнинг аксарияти кўлнинг пастки қисмида яшайди, ахлат ва ўлик организмлар билан озиқланади. Улар қийин шароитларга мослашдилар – ёруғлик етишмаслиги, совуқ ва деярли дистилланган сув, ифлосланган озиқ-овқат ва инфекцияларга қарши курашда ёрдам берадиган махсус ҳимоя моддаларни ишлаб чиқаришни ўрганган. Олимлар аллақачон бу қобилиятга қизиқмоқда ва амфиподаларни инсоният учун янги антибиотиклар етказиб берувчи сифатида кўришмоқда.

Поклик сири

Байкалга нафақат тирик “тозаловчилар” ёрдам беради, балки унинг паст даражали ўзини ўзи тозалаш тизими ҳам ёрдам беради. Кўл кислород билан тўйинган, шунинг учун ҳам энг чуқур нуқта – 1642 метрда ҳам ҳаёт мавжуд. Кўпгина бошқа сув ҳавзаларида кислород 100 метрдан кўпроқ чуқурликка етиб бормайди. Қуйида фақат бактериялар омон қоладиган водород сулфиди зонаси мавжуд. Бироқ, Байкалда сув массаларини аралаштиришнинг ноёб ҳодисаси туфайли ҳамма нарса бошқача.

Кўл аниқ мавсумийлик билан мос иқлим зонасида жойлашган. Йилига икки марта – кеч кузда ва эрта баҳорда унинг юқори қатламлари +4 сельций даража нуқтасидан ўтади. Бу ҳароратда сайёрадаги чучук сув энг юқори зичликка эга. Сирт қатламлари чуқурликдан (+3,5 даража доимий ҳароратга эга) оғирроқ бўлади ва пастга томон ҳаракатланиб, сувни юқорига суради. Пастга тушганда, кислород билан тўйинган юқори қатламлар Байкал денгизининг чуқур қисмида яшовчи мавжудотларга нафас олиш имконини беради.

Ушбу аралаштириш жараёни “юқорига кўтарилиш” ва “пастга тушиш” деб аталади. Таққослаш учун, Танганика (Африка) кўлида қиш бўлмайди. Ушбу ноёб кўл Байкал билан “қариндош” – улар келиб чиқиши, тузилиши ва майдони бўйича ўхшашдир. Аммо Африкадаги кўлнинг сувлари аралашмайди, демак, унинг тубида “ҳаво” оқими йўқ ва 100 метрдан ортиқ чуқурликда юқори даражада ривожланган ҳаёт мавжуд. Бундан ташқари, кислород энг кучли оксидловчи воситадир. Байкалда ўлик организмлар сувнинг лойқалигини келтириб чиқармасдан тезроқ парчаланади.

Байкалда юқори ҳарорат

Иқлим ўзгариши дунёдаги энг чуқур кўлга етиб келди. Россиядаги энг узоқ давомий мониторинг лойиҳаси “Но1 пункт” маълумотлари шуни кўрсатадики, 76 йил давомида Байкал кўли ерусти сувларининг ўртача йиллик ҳарорати бир даражадан кўпроққа ошган. Ушбу лойиҳа 1945 йилда пайдо бўлган. Ўшандан бери Иркутск давлат университети қошидаги Биология илмий-тадқиқот институти ходимлари “Большие Коти” қишлоғи (Иркутск вилоятидаги қишлоқ) қаршисидаги бир нуқтада ҳар икки ҳафта мобайнида бир марта намуналар олишди. Ушбу кузатишлар сувнинг хусусиятларини ва Байкал фито ва зоопланктонининг ҳолатини 0 дан 250 метргача чуқурликда баҳолаш имконини берган.

Бир даража кўлнинг совуқни яхши кўрадиган мавжудотлари учун сезиларли ўзгаришдир. Иссиқлик қирғоқ зонаси учун энг характерли бўлиб, аллақачон экотизимда ўзгаришларга олиб келади, эндемик амфипод қисқичбақасимонларни сиртдан чуқурликка – одатдаги салқинликка “етаклайди”. Бу Байкалга хос бўлмаган инвазив турлар учун экологик бўшлиқларни ҳосил қилади. Масалан, сўнгги 20 йил ичида кенг тарқалган ҳовуз салянгози Байкал экотизимига интеграциялашган ва эндемикларнинг маҳаллий фаунасини эрозия қилган ҳамда баъзи қўлтиқларда моллюскалар орасида доминант турга айланган.

Жаҳон мероси таҳдид остида

1996 йилдан бери Байкал UNESCO’нинг Жаҳон мероси рўйхатида мавжуд. Бироқ бу ҳолат тез орада қайта кўриб чиқилиши мумкин: БМТ кўлни таҳдид остидаги объектлар рўйхатига киритмоқчи. Якуний қарор 2022 йил июнь ойида бўлиб ўтадиган UNESCO Бутунжаҳон мероси қўмитасининг 45-сессиясида қабул қилиниши керак эди, бироқ у номаълум муддатга қолдирилди. Бироқ мутахассислар сув сатҳининг ўзгариши, соҳилларининг назоратсиз ўзгариши ва Байкал селлюлоза-қоғоз заводи (БЦКБ) чиқиндиларининг кўл мавжудотларига хавф солишидан хавотирда.

Ҳозирда “таҳдид остида” рўйхатида 52 та глобал объект мавжуд. Ривожланган мамлакатлар учун табиий объектларнинг юқоридаги рўйхатга киритилиши унинг обрўсига жиддий зарба сифатида қаралади. Масалан, Ўзбекистондаги объектлардан бири аллақачон шундай мақомга эга, яъни Шаҳрисабз тарихий маркази ушбу рўйхатга киритилган. Агар Россия мавжуд муаммоларни бартараф қилмаса ва табиий объект ўз қийматини йўқотса, Байкал Бутунжаҳон мероси мақомини йўқотиши мумкин.

• Baykal
• Ичимлик суви
• Ko'llar
• Маданий мерос
• Россия
• Сув
• ЮНЕСКО
• issiq