Классик кино ва овозсиз филмларга қизиқмайдиганлар ҳам, шубҳасиз, ғалати юриш ва ғаройиб шляпага эга қаҳрамонни яхши танишади. Буюк актёр ва режиссёр Чарли Чаплин комедияни ҳақиқий санъатга айлантира олган. Унинг кулгили қиёфалари кўпинча драма ва кўзни ёшлантирувчи саҳналар билан уйғунлаштирган.

Она ватани – Буюк Британиядан Америка Қўшма Штатларига келган Чаплин тез орада кино оламига кирди ва дунёга машҳур образни яратди. Трамп образи – бу қарама-қаршиликларнинг ёрқин намунасидир. Унинг кенг почали шим ва этиклари бор, лекин жуда тор палто ва кичкина шляпа кийиб юради. Доимо кир ва тартибсиз юрса-да, ўзини ақлли тутади. У – ҳазилкаш ва хотинбоз, лекин шу билан бирга уятчан ва таъсирчан.

Қаҳрамонимизнинг фаолияти қисқа метражли филмларда кичик актёр сифатида бошланган, кейин эса кино тарихидаги энг буюк муаллифлардан бирига айланган Чаплиннинг ҳаётини мукаммал акс эттирган. Унинг ўзи сценарийлар ёзган, филм суратга олган ва продюсерлик қилган ҳамда уларда бош ролни ўйнаган.

1. “Modern times” – “Замонавий давр”

Ишлаб чиқарилган йили: 1936 йил. АҚШ.
Жанр: Оилавий комедия, драма.
Давомийлиги: 87 дақиқа.

Ушбу филмда Чаплиннинг қаҳрамони заводда ишлайди, лекин оғир меҳнат юки уни асабий тушкунликка олиб келади. Психиатрия шифохонасида даволангач, унинг ҳаёти пастга қараб кетади. Кейинчалик қамоққа тушади ва озодликка чиққач, нима қилишни билмай сарсон бўлади. Кўп ўтмай ўзи каби камбағал бир қизни учратади. Улар биргаликда қийинчиликларни енгишлари керак.

Чаплин яна муҳим ижтимоий мавзуларда гапириб, Буюк депрессия давридаги қуйи табақалар ҳаётини кўрсатди. Унинг характери учун қамоқда бўлиш осонроқ, чунки механизациялашган дунёда унга мос келадиган касб йўқ. Асл ғояга кўра, филм афишасининг якуни маъюс кўринади: Чаплин яна касалхонага тушади ва қиз роҳибанинг ёнига боради. Бироқ, Чарли финалга оптимизм қўшиб, қаҳрамонларига имконият беришга қарор қилган.

Дастлаб у овозли филм суратга олмоқчи бўлган, аммо Чаплинниг абадий қаҳрамони қачондир экранда гапиришини тасаввур ҳам қила олмасди – унинг тили пантомима эди. Ва шунга қарамай, филм охирида сиз унинг овозини эшитишингиз мумкин: Чаплин ресторан саҳнасида қўшиқ айтади. Тўғри, у матнни унутиб қўяди, бунинг ўрнига гўёки чет тилидаги маъносиз гаплар эшитилади. Шундай қилиб, таниқли қаҳрамоннинг биринчи сўзлари қаҳрамон билан видолашувга айланди – кейинчалик Чаплин бу тасвирдан узоқлашади.

2. “The Great Dictator” – “Буюк диктатор”

Ишлаб чиқарилган йили: 1940 йил. АҚШ.
Жанр: Комедия, сатира, драма.
Давомийлиги: 125 дақиқа.

Ушбу филмда хаёлий Томания давлатидан бўлган яҳудий сартарош урушда жароҳат олади ва хотирасини йўқотиб, узоқ вақт касалхонада ётади. Бу вақт ичида яҳудийларни ёмон кўрадиган ва айни пайтда бош қаҳрамонга жуда ўхшаш диктатор Аденоид Хинкел ҳокимиятга келади. Хинкел бутун дунёни забт этишни хоҳлайди, бироқ бу вақтда сартарош одатдаги ҳаётга қайтишга ҳам ҳаракат қилади.

Бу орқали Иккинчи жаҳон уруши бошланишидан олдин ҳам Чарли Чаплин Гитлерни киноя қилган филмни ўйлаб топди. Бунга Чаплин қаҳрамони тасвирининг нацистлар раҳбари қиёфаси билан ўхшашлиги сабаб бўлган. Чаплин, шунингдек, Европада яҳудийларга нисбатан таъқиблар кучайганидан жуда хавотирда бўлган. Натижада у ўзининг илк овозли филмини яратди, унда “бродяга” образи деярли ўтмишда қолиб кетди, ижтимоий-сиёсий муаммолар биринчи ўринга чиқа бошлади.

Ўша пайтда Қўшма Штатлар ҳали ҳам Германия билан бетарафликни сақлаб қолаётган эди ва шунинг учун филм умуман тарқалмайди, деган қўрқув бўлган. 

1941 йилда “Буюк диктатор” бир вақтнинг ўзида бешта номинация бўйича Оскарга номзод бўлди. Жумладан, “Энг яхши филм”, “Энг яхши сценарий” ва “Энг яхши эркак роли”.

3. “Monsieur Verdoux” – “Жаноб Верду”

Ишлаб чиқарилган йили: 1947 йил. АҚШ.
Жанр: Комедия, драма, жиноят.
Давомийлиги: 124 дақиқа.

Ўттизинчи йилларда Анри Верду Парижда ишлаган. Буюк депрессия даврида у ишдан ва барча жамғармаларидан айрилади. Энди у ногирон хотини ҳамда ўғлини боқиш учун фирибгар ва қотилга айланиб, ёлғиз аёлларнинг бойлигини эгаллаб олади.

Ушбу филм ғоясини Чарли Чаплинга яна бир буюк режиссёр Орсон Уеллс берган. Аммо Чаплин сюжетни қайта кўриб чиқади ва картина охирида унга керакли ахлоқни бериб, янги қаҳрамонни тақдим этади.

Бу ерда у “бродяга” образидан бутунлай воз кечди ва қора юмор билан тўлдирилган филм яратди. Тажриба муваффақиятли ўтганига қарамай, картина кассада муваффақияцизликка учради. Сюжет ёки суратга олиш туфайли эмас. Айнан шу вақтда бутун мамлакат Чаплиннинг сиёсий мойиллиги, унинг никоҳдан ташқари муносабатлари ва солиқлар билан боғлиқ муаммоларни муҳокама қилди. Жамият ва танқидчилар унга қарши бўлиб қолган эди.

4. “Limelight” – “Рампа олови”

Ишлаб чиқарилган йили: 1952 йил. АҚШ.
Жанр: Мусиқий драма, мелодрама.
Давомийлиги: 137 дақиқа.

Муваффаққиятсизликлардан сўнг Чарли Чаплин ўзининг сўнгги филмини суратга олиш ҳақида ўйлай бошлади. Шунинг учун филмлари асосан автобиографик йўсинда бўла бошлади.

Филмда 1914 йил – Чаплиннинг ўзи Англияда мусиқа залида ижрочи сифатида эндигина иш бошлаган давр воқеалари акс эттирилган. Қаҳрамоннинг раққоса билан муносабати кўп жиҳатдан Чарли ва Уна О’Нилроманига ўхшайди. Саҳнада қўшиқ ижро этаётган Калверо (бош қаҳрамон) кўп жиҳатдан машҳур “бродяга”га ўхшайди. Бош қаҳрамон образи, Чаплиннинг сўзларига кўра, кекса комедиячи Френк Тинни кўрганидан кейин пайдо бўлган бўлса-да, йиллар давомида у томошабинлар билан мулоқот қилиш қулайлигини йўқотди ва унинг чиқишлари ҳар сафар ёмонроқ кўрина бошлади.

Чаплин деярли барча фарзандлари ва яқин қариндошларини филмдаги кичик ролларга таклиф қилган. У Эдна Пурвианcе ва афсонавий комедиячи Бастер Китон билан узоқ йиллик ҳамкорликда рол ижро этган.

Аммо филм АҚШда суратга олинган бўлса-да, у фақат Европада чиқарилган. Штатларда картина коммунистларга нисбатан ҳамдардлик гумонлари ва шахсий ҳаётнинг оммавий муҳокамаси туфайли кўрсатилмаган. Режиссёр Лондонда кино примерага борганида, унга АҚШга кириш тақиқланган. Америкада эса 20 йилдан кейин кўрсатила бошлади.

10. “A King in New York” – “Нью-Йоркдаги қирол”

Ишлаб чиқарилган йили: 1957 йил. Буюк Британия.
Жанр: Комедия, драма.
Давомийлиги: 110 дақиқа.

Эстровия мамлакати Шадав исмли қироли атом энергиясидан тинч мақсадларда фойдаланиш лойиҳаси мамлакатнинг бошқа ҳукмрон доираларига мос келмаганидан кейин Нью-Йоркка қочиб кетди. У Қўшма Штатларга қойил қолади, лекин тез орада ота-онаси коммунист бўлган, Конгрессни ҳақорат қилгани учун икки йилга қамалган бола –Руперт билан учрашади. Шунда Шадавнинг “озодлик юрти” ҳақидаги иллюзиялари бузилади.

Чарли Чаплин АҚШдан кўчиб кетгач, ўзининг ватани Буюк Британияда биринчи филмни суратга олди. Буюк режиссёр яна шахсий мавзуларга мурожаат қилди – у штатлар аҳолиси ҳаётидаги иллюзиялар йўқ қилиш ҳақида ўйлай бошлади. Бироқ, анъанавий қаҳрамони ўтмишда қолиб кетганини ва актёр Чаплин ҳар қандай ролни ижро этишга қодир эканлигини кўрсатди.

Бу унинг бош ролни ўйнаган энг охирги филми. Кейинчалик Чаплин "Гонконглик графиня" филмини ҳам суратга олди, аммо унда оддий эпизоддп пайдо бўлган холос.

Ижодини индамас дарбадар қаҳрамонни гавдалантириш билан бошлаган, бироқ “Оскар” мукофотига лойиқ кўрилмаган Чарли Спенсер Чаплин 1977 йил (88 ёш) Швейцарияда вафот этган.

• Charli Chaplin
• Кино