$
12979.99 UZS
8.06
135.34 UZS
1.48
13392.75 UZS
-2.06
Кечаси

“Рақамли амнезия”: смартфонлар хотирамизни қандай бузади?

14:13 / 06.08.2022

“Мен ҳамма нарсани тез унутаман” – бугунги кунда энг кенг тарқалган шикоят турларидан бири. Лекин бу смартфонлар қаттиқ боғланиб қолганимиз учунми? Чексиз билдиришномалар янги хотираларнинг шаклланишига халақит берадими? Олимларнинг фикри бу борада иккига бўлинган.

Қўл остимиздаги қурилмаларда хотира қанча кўп бўлса, у бизнинг бошимизда камроқ бўлади, деган шубҳа бор. Балки биз ҳақиқатан ҳам режалаштирилган учрашувлардан тортиб кўчаларнинг жойлашувигача бўлган нарсаларни эслаб қолиш қобилиятини йўқотгандирмиз, чунки биз доимо телефондан кўрсатмалар кутамиз? “The Guardian” нашри муаллифлари олимлар билан “рақамли амнезия” масалани муҳокама қилди. Бу ҳодиса илк бор “KasperskyLab” тадқиқотида айтилган, гаджетлардан фаол фойдаланиш туфайли хотира ва когнитив қобилиятлар ёмонлашади.

Олимлар бу борада иккига бўлинган. Сассекс университети психология мактабининг когнитив неврология профессори Крис Бёрд эпизодик хотира гуруҳини бошқаради ҳамда смартфонлар инсоннинг ёдлаш ва эслаб қолиш қобилиятига салбий таъсир кўрсатишига ишонмайди.

Крис Бёрд:

“Биз ҳар доим керакли маълумотларни ташқи манбаларга юкладик, масалан, қайдлар олдик. Бу бизга янада мураккаб ҳаёт кечиришга имкон берди. Энди биз маълумотни янада кўпроқ ёзамиз, лекин у диққатни бошқа нарсага қаратиш ва бошқа хотираларга шўнғиш учун вақтни бўшатади. Мен тўхташ чиптасини суратга оламан, шунинг учун унинг муддати қачон тугашини биламан, чунки уни ўзим эслаб қолишим шарт эмас. Бизнинг миямиз бир марталик аниқ нарсаларни эслаб қолиш учун мўлжалланмаган. Бунинг учун бизда қурилмалар бор”.

Монреалдаги МакГилл университетида хотира неврологиясини ўрганувчи профессор Оливер Хардт эса анча эҳтиёткор. Унинг фикрича, биз хотирамизга маълумот юклашни тўхтатишимиз биланоқ, у заифлашади ва бу бизни қурилмалардан янада фаолроқ фойдаланишга мажбур қилади.

“Биз ҳамма нарсада смартфонлардан фойдаланамиз. Агар рецепт учун веб-сайтга кирсангиз, тугмани босасиз ва у телефонингизга ингредиентлар рўйхатини юборади. Бу жуда қулай, лекин қулайлик қимматга тушади. Инсон учун ёрдамчиларга таянмасдан, онгида баъзи нарсаларни қилиш фойдалидир”, – дейди у.

Нейрофизиолог Елена Белова, “Хитчикернинг (текин саёҳат қилувчи) мияга қўлланмаси” муаллифи, ёрдамчи дастур ҳамда қурилмалардан ҳаддан ташқари кўп фойдаланиш мия ва хотирага таъсир қилмаслигига ишонади.

Елена Белова:

“Ҳамма нарсада смартфонга таянадиган одамнинг хотираси ёмонлашиши ҳақиқатдир. Биз ҳамма нарсани интернетда олиш мумкинлигини биламиз, шунинг учун биз баъзи маълумотларни эслаб қолишдан ҳам безовталанмаймиз. Бунга қодир одамларнинг авлодлари билимлироқ ва кўпроқ фактларни билишади. Аммо замонавий шаҳар аҳолиси 20-30 йил олдинги одамга қараганда кўпроқ маълумотга дуч келади. Ахборот муҳитининг тўйинганлиги ўсди, жумладан, биз смартфонлардан фойдаланишни бошладик. Инсонлар турли соҳалардаги таҳлилий материалларни ўқишлари, бир вақтнинг ўзида ижтимоий тармоқлардаги дўстлари билан нима содир бўлаётганини билишлари, янгиликларни текширишлари мумкин. Одам хотираларни тўлиқ эслашни тўхтатади холос.

Профессор Оливер Хардт одамларнинг GPS’га ҳаддан ташқари ишониб қолганини ҳам ёқтирмайди:

“Биз навигатордан узоқ вақт фойдаланиш гипокампусдаги кулранг материя зичлигини камайтиришини тахмин қилишимиз мумкин. Бу, ўз навбатида, депрессия ва бошқа психопатологиялар, шунингдек, деманснинг (психологик фаолиятнинг бузилиши) айрим шакллари хавфини оширади. GPS’га асосланган навигация тизимлари мураккаб географик харитани қайта яратишни талаб қилмайди. Бунинг ўрнига улар сизга фақат “кейинги светофорда чапга бурилинг” каби йўналиш беради. Бу маълум бир стимулга жуда оддий хатти-ҳаракатлар жавоблари холос. Географик харитани билиш ва когнитив жиҳатдан мураккаб ҳисоб-китобларни талаб қиладиган фазовий стратегиялардан фарқли ўлароқ, улар гипокампусдан унчалик фойдаланмайдилар. Харитани ўқиш қийин, шунинг учун биз уни қурилмалар зиммасига топшириб қўйганмиз. Аммо мураккаб нарсалар одамлар учун фойдалидир, чунки улар бизнинг умумий когнитив фаолиятимизга таъсир қилувчи жараёнлар ва мия тузилмаларини ўз ичига олади.

Елена Белованинг таъкидлашича, ҳамма нарса қаерда эканлигини тушуниш функцияси узоқ муддатли хотира шаклланадиган асосий субстратдир. Бу шуни англатадики, навигация қилиш қобилияти узоқ муддатли хотираларни шакллантириш ва сақлаш қобилиятига бевосита боғлиқ. Шу сабабдан GPS инсонга ҳеч қандай ёрдам бермайди.

Чалғитиш – ўрганишнинг душмани

Олимларнинг фикрича, ҳар қандай смартфоннинг яна бир хусусияти узоқ муддатли хотиранинг шаклланишига халақит беради. Бу чексиз хабарлар оқимидир.

Елена Белова:

“Қурилмаларни кўп ишлатадиган ва кўпинча вазифадан вазифага тезроқ ўтадиган одамлардир. Шу билан бирга, билдиришномаларнинг киритилиши ва яқин масофада телефоннинг мавжудлиги одамнинг вазифани енгиш қобилиятини сезиларли даражада ёмонлаштиради. Узоқ муддатли хотира эътиборни талаб қилади ва у смартфонлардан азият чекади. Бирор нарсани эслаб қолиш учун сиз унга диққатни жамлашингиз керак. Вазият билан когнитив ўзаро таъсир қанчалик чуқурроқ ва содир бўлаётган нарсаларни қайта ишлайдиган асабий алоқалар қанчалик кўп бўлса, одам воқеаларни шунчалик яхши эслаб қолади.

Кембриж неврологи Барбара Саакян бу ҳусусда далилларга эга. У 2010 йилда ўтказилган тажрибада уч хил гуруҳ ўқиш вазифасини қандай бажариши кераклигини тасвирлайди. Бир гуруҳ бошланишидан олдин тезкор хабарлар алмашди, иккинчиси вазифани бажариш пайтида бу билан чалғийди, учинчи гуруҳ иштирокчилари эса ҳеч ким билан алоқа ўрнатмайди. Кейин уларга матнни тушуниш тести топширилди. Тадқиқотчилар топшириқ давомида хабар олган одамлар ўқиганларини эслай олмаслигини аниқлади.

Психолог ва профессор Ларри Розен ўзининг “Чалғиган ақл” китобида смартфонни чалғитадиган нарсалар билан курашиш тактикаси билан ўртоқлашади. Бундай тактикалардан бири техник танаффуслардир.

“Телефонингиздан бир дақиқа фойдаланинг, сўнг 15 дақиқага сигнал ўрнатинг ва смартфонингизни қўйинг. Овозни ўчиринг, телефонингизни юзини пастга қаратинг ва бошқа бирор иш қилинг. Сигналдан сўнг сиз яна бир дақиқалик техник танаффусга эга бўласиз. Қурилмасиз 15 дақиқалик концентрация вақтига ўргангунингизча давом этинг ва кейин бу вақтни 20 дақиқагача оширинг. “Агар сиз олдин ва кейин 1 дақиқалик техник танаффуслар билан 60 дақиқа диққатни жамлай олсангиз, бу муваффақиятдир”, – дея ёзади Розен.

Профилактика чоралари

Оливер Хардт миянинг ҳаддан ташқари кўп ишлашини эрта деменция эҳтимолини оширади:

“Ақлингиз ва эпизодик хотира ёки когнитив мослашувчанлик каби мураккаб нарсалар учун масъул бўлган тизимлардан қанчалик кам фойдалансангиз, деманс ривожланиши эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Мисол учун, агар сиз университет профессори бўлсангиз, деманс билан касалланиш жуда қийин эканлигини кўрсатадиган тадқиқотлар мавжуд. Бунинг сабаби шундаки, бу одамлар ақллироқ эмас, балки улар жуда қаригунча ақлий куч талаб қиладиган ишлар билан шуғулланишади.

Гап смартфоннинг ўзида эмас, балки ундан қандай фойдаланишимизда эканлиги аниқ. Телефон экранидан сиз мураккаб китобларни ўқишингиз, жумбоқларни ечишингиз, янги тилларни ўрганишингиз мумкин. Ҳатто мия машғулотлари учун махсус иловалар мавжуд, аммо улар ҳақиқатан ҳам самаралими?

Елена Белова:

“Ушбу иловаларнинг баъзилари, катта огоҳлантиришлар билан, аслида когнитив заифлашуви бўлган одамлар учун фойдалидир. Аммо ҳақиқат шундаки, бу натижаларни очиб берадиган тадқиқотлар одатда дастурларни яратувчиларнинг ўзлари томонидан топширилади, шунинг учун бундай баёнотларни “юзга бўлиш” керак.

Масалан, депрессия даражасини кузатадиган, одамга ўз вақтида оғишларни сезиш ва мутахассис билан боғланиш имконини берадиган бошқа иловалар мавжуд. Концентрацияни сақлашга ёрдам берадиган алоҳида медитация дастурлари ҳам бор. Аммо келажакда когнитив ҳолатимни яхшилаш учун кўп қурилмаларга таяниб қолмайман”.

Когнитив пасайиш хавфини камайтирмоқчи бўлганлар учун Елена Белова қуйидаги тавсияларни беради:

Яхши ният, яхши уйқу, яхши туш. Уйқунинг бузилиши депрессияга, қариликда эса когнитив бузилишларга олиб келиши мумкин. Уйқудан олдин смартфондан фойдаланадиган одамлар, бошқаларга қараганда кўпроқ соғлиқ муаммоларига дуч келишади. Тунги смена функцияси телефон экранидаги кучли оқ ёруғлик мелатонин ишлаб чиқаришга халақит бериши ва уйқу сифатини ёмонлаштириши аниқ бўлгандан сўнг жорий қилинган. Шунинг учун, ётишдан олдин, телефондан бутунлай воз кечиш ёки ёруғликни сариқ ва кучсизроқ қилиш яхшироқдир. Уйқунинг сифати инсоннинг когнитив функцияларига бевосита таъсир қилади.

Доимий жисмоний фаолият. Ҳам аэробик, ҳам қувват юклари муҳим, уларни алмаштириш яхшироқдир.

Янги тажриба ва таассуротлар олиш, янги фаолият ва кўникмаларни эгаллаш.

Ижтимоий алоқаларни қўллаб-қувватлаш, ҳиссий ва ижобий мулоқот, одамларга ёрдам бериш, кўнгиллилик

“Когнитив функцияларни яхшилаш техникаси самарали бўлиши учун нима қилиш кераклиги ҳақидаги бобо-бувиларимизнинг маслаҳатларига жуда ўхшайди. Бу ерда ҳамма нарса оддий, аммо бажариш қийин ва шунга қарамай, когнитив ҳолатни, умуман ҳаёт сифатини яхшилаш учун жуда фойдали”, – дейди Белова.

Тадқиқотчининг фикрига кўра, ирсият муҳим рол ўйнайди. Ақл-идроки паст бўлган одамларда деманс хавфи юқори бўлади.

Хулоса қиладиган бўлсак, ирсият бизнинг назоратимиз остида эмас, лекин кундалик фаолиятимизни бошқаришимиз мумкин. Биз мияни қанчалик кўп зўриқтирсак ва ўргансак, шунча яхши. Аммо агар ирсият бизни тушкунликка солган бўлса, унда бундай машғулотлар деманснинг бошланишини фақат кечиктириши мумкин, лекин катта эҳтимол билан уни бутунлай бекор қилмайди.


Лайфстайл


														
														“Кальмар ўйини” сериали актрисаси саратондан вафот этди

“Кальмар ўйини” сериали актрисаси саратондан вафот этди

“Кальмар ўйини” сериалининг иккинчи мавсумида собиқ полиция ходими Хван Чжун-Хонинг онаси ролини ижро этган актриса Ли Жу-ши…
09:46 / 04.02.2025

														
														Нонушта учун энг зарарли озиқ-овқатларнинг рўйхати билан танишинг

Нонушта учун энг зарарли озиқ-овқатларнинг рўйхати билан танишинг

Балансли нонушта қилиш яхшироқ умумий овқатланиш билан боғлиқ бўлиб, танангизни руҳий ва жисмоний қийинчиликларни енгиш учун…
13:32 / 25.01.2025

														
														Инсайдер iPhone 17 Pro дизайни ва хусусиятлари ҳақида маълумот берди

Инсайдер iPhone 17 Pro дизайни ва хусусиятлари ҳақида маълумот берди

Флагман нафақат инновацион камера, балки одатий стандартларни ўзгартирувчи ноёб орқа панель дизайнини ҳам олади.
11:13 / 25.01.2025

														
														Россияда криптосауналар ишлаб чиқилди: улар сизни иситиб қўяди ва крипто пул олади

Россияда криптосауналар ишлаб чиқилди: улар сизни иситиб қўяди ва крипто пул олади

Санкт-Петербургдаги Luxury World Spa компанияси “Криптосауна” лойиҳасини тақдим этди. Янги маҳсулот ASIC (криптовалюта қазиб…
10:35 / 25.01.2025

														
														Ижтимоий тармоқлардан фойдаланишни тўхтатишнинг фойдаси бўлдими?

Ижтимоий тармоқлардан фойдаланишни тўхтатишнинг фойдаси бўлдими?

Ушбу тадқиқот амалга оширилгандан сўнг ўқувчиларнинг кўрсаткичлари ошган.
15:29 / 18.01.2025

														
														2025 йилда қандай кроссовкалар мода бўлади?

2025 йилда қандай кроссовкалар мода бўлади?

Кроссовкалар ҳеч қачон модадан қолмайдиган, қулай оёқ кийим ҳисобланади. Фақатгина ҳар йили уларнинг қайсидир тури, айниқса,…
13:02 / 16.01.2025

														
														Такчи – Кореянинг машҳур анъанавий ўйини

Такчи – Кореянинг машҳур анъанавий ўйини

Такчи – бу Корея маданиятида болалар ва катталар орасида машҳур бўлган ўйин бўлиб, оддий, аммо қизиқарли! Ўйин учун фақат қа…
16:09 / 15.01.2025

														
														2024 йилда энг юқори даромад келтирган фильмлар рўйхати

2024 йилда энг юқори даромад келтирган фильмлар рўйхати

2024 йил кино саноати учун жуда муваффақиятли йил бўлди. Кўплаб кутилган премьералар ва кутилмаган хитлар томошабинларни кин…
15:40 / 15.01.2025

														
														“Отам қурган тандир”
Умиджон Алимов, 2017.

“Отам қурган тандир” Умиджон Алимов, 2017.

“Демак, мен мавзу, ўзимга услуб топяпман, деб ўзига хос йўналишни қидираётган рассом сифатида хурсанд бўлардим. Тандирни ҳақ…
14:59 / 15.01.2025

														
														Спорт залига боришдан қўрқмаслик учун 5 та сабаб

Спорт залига боришдан қўрқмаслик учун 5 та сабаб

Кўпгина инсонлар спорт залига боришдан қўрқишади ва танасини чиниқтиришдан чекинишади. Спортга муносабатни ўзгартириш керак.…
13:02 / 15.01.2025

Бу ҳам қизиқ

Божхона қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари тайинланди

Божхона қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари тайинланди

Бунга қадар Ғ.Насиров “Тошкент-Аэро” ихтисослаштирилган божхона комплекси бошлиғи лавозимида хизмат қилиб келаётган эди.
21:55 / 11.02.2025
309,3 млн сўмлик табиий газдан ноқонуний фойдаланган иссиқхона аниқланди

309,3 млн сўмлик табиий газдан ноқонуний фойдаланган иссиқхона аниқланди

Шунингдек, мазкур ноқонуний ҳолат бўйича барча ҳужжатлар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга юборилгани қайд этилган.
17:28 / 12.02.2025
Ўзбекистон ампутантлар футбол терма жамоаси Осиё чемпиони бўлди

Ўзбекистон ампутантлар футбол терма жамоаси Осиё чемпиони бўлди

5-12 февраль кунлари Бангладешнинг Дакка шаҳрида футбол бўйича ампутантлар ўртасидаги Осиё чемпионати бўлиб ўтди.
16:01 / 12.02.2025
“Ҳақиқат барибир юзага чиқди” – Алламжонов

“Ҳақиқат барибир юзага чиқди” – Алламжонов

Бугун Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди фуқаро К. Алламжоновга уюштирилган суиқасдга оид жиноят иши доирасида 10 нафар шах…
14:54 / 12.02.2025
Исроил яна Ғазода ҳарбий ҳаракатларни бошламоқчи

Исроил яна Ғазода ҳарбий ҳаракатларни бошламоқчи

Нетаняхунинг баёнот беришича, агарда ХАМАС гаровдагиларни шанба куни кун ярмига озод қилмаса, Ғазода яна ҳарбий ҳаракатлар б…
11:12 / 12.02.2025
1 майдан озодликка чиққан шахсларга моддий ёрдам берилади

1 майдан озодликка чиққан шахсларга моддий ёрдам берилади

Фармонга кўра, 2025 йил 1 апрелдан “Ёшлар дафтари” жамғармалари орқали, 2025 йил 1 сентябрдан эса “Аёллар дафтари” жамғармал…
11:54 / 12.02.2025
Алламжоновга суиқасд қилишга алоқадор ўн кишига суд ҳукми ўқилди

Алламжоновга суиқасд қилишга алоқадор ўн кишига суд ҳукми ўқилди

Маълум қилинишича, яна 5 нафар судланувчига қилмишига мувофиқ равишда турли муддатларга озодликдан маҳрум қилиш жазолари тай…
12:23 / 12.02.2025
Ўзбекистон коррупцияни қабул қилиш индексида 121-ўринда қайд этилди

Ўзбекистон коррупцияни қабул қилиш индексида 121-ўринда қайд этилди

“Transparency International” ташкилоти коррупция билан боғлиқ вазият бўйича 2024 йил учун ҳисоботини эълон қилди.
19:49 / 11.02.2025
Ўзбекистонда махсус аппаратларга топширилган ҳар бир пластик идиш учун пул тўлаш механизми яратилади

Ўзбекистонда махсус аппаратларга топширилган ҳар бир пластик идиш учун пул тўлаш механизми яратилади

Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги 2025 йил 1 ноябрга қадар пластик чиқиндиларни қисқартириш…
09:30 / 12.02.2025
Иккиламчи бозорда Cobalt ва Onix нархи тушиб кетди

Иккиламчи бозорда Cobalt ва Onix нархи тушиб кетди

Макроиқтисодий ва минтақавий тадқиқотлар институти маълумотларига кўра, 2025 йил январь ойида Ўзбекистонда фойдаланилган авт…
18:25 / 12.02.2025

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!

Ўзбекистон ва жаҳонда рўй бераётган энг сўнгги воқеа-ҳодисалар, спорт, шоу-бизнес, маданият, информацион технологиялар ва илм-фан янгиликларидан доимо хабардор бўлинг!