Yaqin orada Yer sayyorasida 5 ta eng kerakli resurs tugashi mumkin. Ularning muqobili yo‘q va boshqasi bilan almashtirib bo‘lmaydi, shuning uchun tashvishlanishni boshlash vaqti keldi.

1. Geliy

Qat’iy aytganda, geliy koinotda mavjud ikkinchi eng ko‘p tarqalgan gazdir –faqat vodorod undan ko‘proq. Aynan shu ikki elementdan yulduzlar, gaz gigantlari, tumanliklar hosil bo‘ladi va bizdan uzoqda joylashgan osmon jismlarini farqlash mumkin.

Biroq, Yerdagi geliy zahiralari juda cheklangan. Sababi oddiy: u shunchalik yengilki, atmosferada uzoq vaqt qola olmaydi va koinotga uchadi.

Tasavvur qiling: siz sharni geliy bilan to‘ldirasiz, uni qo‘yib yuboring va u yorilib ketguncha yuqori va balandroqqa ko‘tariladi. So‘ng uning qoldiqlari qaytib tushadi, gaz esa koinotga uchadi.

2010-yilda Nobel mukofoti sovrindori kimyogar Robert Richardson geliy tugab borayotganidan ogohlantirgan edi. U ushbu gaz taxminan o‘ttiz yilgina mavjud bo‘lishini bashorat qilgan.

To‘g‘ri, 2016-yilda Tanzaniyaning Sharqiy Afrika Rift vodiysidagi vulqon jinslarida geliyning yirik konlari topilgan, ammo baribir bu resurs tabiatda kamdan-kam uchraydi va uni qadrlash kerak.

Geliy tibbiy asbob-uskunalar ishlab chiqarish uchun kerak – xususan, MRT apparatlarini sovutish, optik tolalar, mikrochiplar va boshqa ko‘plab muhim narsalarni yaratish uchun. Shu sabab uni sharlarga quyish aqlsizlikdir.

2. Fosfor

Fosfor yer qobig‘ida ham, tirik organizmlarda, shu jumladan insonda ham mavjud. Ammo konsentrlangan shakllarda u kam. Ushbu elementni sanoat yo‘li bilan qazib olishning yagona yo‘li fosfat rudalarini qazishdir va bu masalada yetakchilar Marokash, Xitoy, Misr, Jazoir va Suriyadir.

Fosfor, shuningdek, o‘g‘itlar va oziq-ovqat qo‘shimchalarini ishlab chiqarish uchun zarurdir. Bundan tashqari, po‘lat ishlab chiqarishda muhim komponent hisoblanadi.

Umuman olganda fosfatlarning zahiralari cheklangan. Olimlar ular biz uchun qancha vaqt yetarli bo‘lishi haqida turli xil taxminlarni aytishadi: ba’zilari 100 yoki hatto bir necha yuz yilga yetishini bashorat qilsa, boshqalar foydali depozitlar 50 yil ichida tugashini ta’kidlaydi.

O‘sha vaqtgacha yangilari topiladimi va ular tijorat nuqtai nazaridan rivojlanish uchun foydali bo‘lishi mumkinligini hech kim bashorat qila olmaydi.

Ammo yaxshi yangilik bor: odamlar va hayvonlar o‘zidan deyarli 100 foiz fosfor chiqaradi. Ya’ni o‘rta asrlardagi kabi, uni tabiiy o‘qitdan ajratib olish mumkin. Bu, albatta, juda qimmatga tushadi, ammo qishloq xo‘jaligidagi global inqirozga qarshi turish uchun arziydi.

3. Qum

Bu xususda gap ketganda, albatta, Yer yuzida yetarli miqdorda qum borligini aytish mumkin. Lekin aslida unday emas. Qum shunchalik kamki, BMT 2022-yilgi muntazam hisobotida sayyoradagi tuproqni saqlab qolishga chaqirdi.

Tashkilot hisobotiga ko‘ra, har yili taxminan 50 milliard tonna qum va shag‘al sarflanadi, ya’ni Yer sayyorasi atrofida kengligi va balandligi 27 metr bo‘lgan devor qurish uchun yetarli. Bu shunchaki aql bovar qilmaydigan miqdor!

Qum sayyorada suvdan keyin ikkinchi eng ko‘p ishlatiladigan resursdir. U neft va gazdan ko‘ra ko‘proq talabga ega. Qum beton, asfalt va shisha yaratish uchun kerak – busiz insoniyat qurilish materiallariga ega bo‘lmaydi.

To‘g‘ri, Sahroi Kabirda ulkan miqdordagi qum zaxiralari mavjud. Lekin bunday qum qurilish uchun mos emas. Shamol esadi, qum donalari yumaloq bo‘lib qoladi. Shu sababli, ular bir-biriga yopishish qobiliyatini yo‘qotadi.

Insoniyatga daryolarning qirg‘oqlarida, kanallarda va tekisliklarda, shuningdek, ko‘llar va dengizlarning tubida joylashgan suv bilan aylanadigan qum kerak. Uni qazib olish juda qiyin. Xabarlarga ko‘ra, ma’lum mamlakatlarda hatto mafiya ham bu resursni keyinchalik qayta sotish uchun o‘g‘irlaydi. Buning oldini olishga harakat qilayotgan raqobatchilar va eko-faollar shunchaki yo‘q qilinadi.

Agar qum o‘rnini bosadigan resurs bo‘lmasa, kelajakda insoniyat kamroq qurilish qilishga majbur bo‘ladi. Yoki boshqa materiallarni sinab ko‘rish vaqti yetgandir.

4. Nodir tuproq elementlari

Noyob tuproq elementlari deb ataladigan 17 ta metal mavjud. Ular shuningdek, har xil o‘ziga xos nomlarga ega, masalan, disprosiy, itriy, tuliy, terbiy, yevropiy va boshqalar. Biroq ularning miqdori keskin kamayib bormoqda.

Noyob tuproq elementlari yoki lantanoidlar sanoatning turli sohalarida zarur: aynan ulardan smartfonlar, televizorlar va avtomobillar uchun plomba tayyorlanadi. Bundan tashqari, ular tibbiyotda, xususan, saraton kasalligini davolashda, shuningdek, yadro va kimyo sanoatida kerak.

Ushbu metallarning xossalari elektronikani miniatyura qilish imkonini beradi – ularsiz sizning smartfoningiz butun boshli xonaning o‘lchamiga teng bo‘lar edi.

To‘g‘risini aytganda, noyob tuproq metallari unchalik kam emas – ular tabiiy elementlarning deyarli beshdan bir qismini tashkil qiladi va ular yer qobig‘ida misga qaraganda ko‘proq. Yana bir narsa shundaki, ularni qazib olish va qayta ishlash juda murakkab, ko‘p vaqt talab etiladi va ko‘pincha iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas.

Bugungi kunda bu borada Xitoy va Avstraliya yetakchilik qilmoqda, ammo ularning zahiralari tugaydi. Oson mavjud bo‘lgan noyob elementlarning yetishmasligi kelgusi yillarda smartfonlar va grafik kartalar narxining keskin oshishiga olib kelishi mumkin.

To‘g‘ri, vaziyatni Grenlandiya tuzatishi mumkin – ma’lum bo‘lgan lantanoid konlarining 25 foizi u yerda to‘plangan. Noyob yer elementlarini qazib olish bo‘yicha Kanada kompaniyasi “Neo Performance” ularni ishlab chiqish huquqini allaqachon qo‘lga kiritgan, ammo orolning zaxiralari yetarlimi yoki yo‘q bu asosiy masala.

5. Suv

Suv hayot manbai bo‘lib, quruqlikdan ko‘ra kattaroq hududni egallagan. U sayyora yuzasining 71 foizini qoplaydi. Ammo, aslida, dunyoda odamlar uchun mos keladigan suv unchalik ko‘p emas.

AQSH Geologiya xizmati va Okeanografiya Instituti tomonidan yaratilgan yuqoridagi rasmga qarang, Yer sayyorasi okeanlarsiz xuddi shunday ko‘rinishga ega bo‘lar edi.

Shimoliy Amerika ustidagi katta ko‘k shar sayyoradagi barcha suv zaxiralari hisoblanadi. Ular hatto atmosferadagi bug‘ va yerosti manbalarini ham o‘z ichiga oladi. Kichikroq to‘p bu toza suv. Juda kichik nuqta esa bu yerosti gorizontlarini hisobga olmagan holda ko‘llar va daryolarning tarkibi – akviferlar.

Bunday vizualizatsiya bilan yerda chuchuk suv tuganmas deya aytish mushkul.

NASA’ning “Grace” sun’iy yo‘ldoshlari yordamida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, insoniyat uchun ichimlik suvining asosiy manbai bo‘lgan yer osti suvlari tez kamayib bormoqda. Irvindagi Kaliforniya universiteti olimlari hisobotiga ko‘ra, 2003-yildan buyon sayyoradagi 37 ta eng yirik suvli qatlamlardan 21 tasida ularning zaxiralari sezilarli darajada qisqargan va ulardan 13 tasi deyarli tugab bo‘lgan.

Suvga bo‘lgan talab faqat ortib bormoqda. Yangi suyuqlikning ko‘p qismi – deyarli 70 foizi qishloq xo‘jaligida ishlatiladi, ammo u energiya uchun ham kerak – ko‘mir va yadro. Bularning barchasi dunyo aholisining yarmi, ya’ni 4 milliard kishi suv tanqisligidan aziyat chekishiga olib keladi. Insoniyat ushbu resursni tejashning yangi, samaraliroq usullarini izlashi kerak.

Bundan tashqari chuchuk suvning katta qismi to‘plangan Antarktida muzlari ham erib ketish xavfi ostida. Umuman olganda, iltimos, suvni tejashni unutmang.

• Elektr energiyasi
• Yer