Depressiya bu doimiy qayg‘u, umidsizlik va hayotning ma’nosizligini keltirib chiqaradigan ruhiy holat. Bu nafaqat fikrlarga, balki inson hayotining turli sohalariga ham ta’sir qiladi. Shukrki, uni davolash mumkin.
Depressiya jiddiy va keng tarqalgan kasallikdir. JSST hisob-kitoblariga ko‘ra, butun dunyo bo‘ylab katta yoshli insonlarning 5 foizi (taxminan 280 million kishi) undan aziyat chekadi va har yili 700 ming kishi o‘z joniga qasd qiladi.
Nima uchun depressiya paydo bo‘ladi va qanday omillar uning xavfini oshiradi?
Depressiya travmatik hodisadan keyin paydo bo‘lishi mumkin: yaqin kishining vafoti, ajralish, zo‘ravonlik va hokazo. Lekin bu har doim shunday bo‘ladi, degani emas. Depressiya hech qanday sababsiz, to‘satdan ham paydo bo‘lishi mumkin.
Ba’zi odamlarda buning ehtimoli ko‘proq:
genetika tufayli. Depressiya meros bo‘lib, u ma’lum genlardagi mutatsiyalar bilan bog‘liq;
miya biokimyosining xususiyatlari. Kimyoviy muvozanatning buzilishi irsiy xususiyat emas, balki individual xususiyat bo‘lishi mumkin;
xarakterli xususiyat. O‘zini past baholaydigan pessimistik odamlar depressiyaga ko‘proq moyil bo‘ladi;
suiiste’mollik, qashshoqlik va hayotning boshqa xususiyatlar.
Depressiya belgilari qanday?
Depressiya nafaqat ruhiy, balki jismoniy holatga va ijtimoiy hayotga ta’sir qiladi.
Katta yoshlilardagi psixologik belgilarga quyidagilar kiradi:
doimiy qayg‘u va yomon kayfiyat;
umidsizlik va nochorlik hissi;
o‘ziga past baho berish;
aybdorlik;
asabiylashish va boshqa odamlarga nisbatan murosasizlik;
odatiy faoliyatga motivatsiya yoki qiziqishning yo‘qligi;
qaror qabul qilishda qiyinchilik;
hayotdan zavqlanishning yo‘qligi;
tashvish va bezovtalik;
o‘z joniga qasd qilish fikrlari va harakatlari.
Jismoniy jihatdan depressiya belgilari:
sekinlik;
ishtahaning o‘zgarishi – odatda pasayadi, lekin atipik depressiya bilan ortishi mumkin;
ich qotishi;
tanadagi tushunarsiz og‘riq hissi;
uyqusizlik yoki kuchli uyquchanlik.
Depressiya paytida ijtimoiy hayot ham o‘zgaradi:
inson izolyatsiyaga moyil bo‘ladi – boshqa odamlardan qochadi, muloqot va hodisalardan bosh tortadi;
sevimli mashg‘ulotlariga va odatiy ishlariga e’tibor bermaydi;
uning shaxsiy va professional hayoti sezilarli darajada yomonlashadi.
Bolalar va o‘smirlarda esa umumiy belgilar kattalarnikiga o‘xshaydi, ammo yosh farqlari ham mavjud. Yosh bolalar faqat bir fikrda bo‘lib, maktabga borishdan bosh tortishi mumkin, o‘smirlar esa yomonroq o‘qishlari, maktabni tashlab ketishlari, spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni iste’mol qilishni boshlashlari va o‘zlariga zarar yetkazishga harakat qilishlari mumkin.
Keksa yoshli insonlar ko‘pincha o‘zgarishlarni e’tiborsiz qoldiradi va yordam so‘rashdan bosh tortadi va ularning yaqinlari alomatlarni qarilik va boshqa kasalliklar bilan bog‘lashadi. Ularda kuzatilishi mumkin:
xotira buzilishi;
shaxtsiyatning o‘zgarishi;
tanadagi tushunarsiz og‘riq;
izolyatsiya qilish istagi;
charchoq, ishtahaning yo‘qolishi, uyqu bilan bog‘liq muammolar;
Depressiya turlari
Har bir inson depressiyani turlicha boshdan kechiradi, biroq uning bir necha turlari mavjud.
Uzoq depressiya
Bu klinik depressiya deb ham ataladi. Shu sababli, inson uzoq vaqt davomida o‘zini juda baxtsiz va tushkun his qiladi, bu uning shaxsiy va professional hayotiga ta’sir qiladi. U yengil, o‘rta va og‘irga bo‘linadi.
Katta Depressiyaga melankolik, psixotik, antenatal depressiya kiradi:
Melankolik depressiya
Melanxoliya bu og‘ir ruhiy tushkunlikning bir shakli bo‘lib, unda odam aqliy va jismoniy jihatdan sekinlashadi. U hech narsa qila olmaydi yoki his qila olmaydi.
Psixotik depressiya
Bunday tushkunlik bilan odam haqiqat bilan aloqani yo‘qotadi. Bu aldanishlar, gallyusinatsiyalar va paranoyalar bilan namoyon bo‘ladi. Bunday tushkunlik ham har doim og‘ir.
Antenatal va tug‘ruqdan keyingi depressiya
Homiladorlik vaqtida va tug‘ruqdan keyin bir yilgacha bo‘lgan gormonal o‘zgarishlar depressiya xavfini oshiradi. Homiladorlik davrida ayollarning taxminan 10 foizi, bola tug‘ilgandan keyingi dastlabki uch oyda esa – 16 foizgacha qismi depressiyaga tushib qolishi kuzatiladi.
Distimik buzilish
Distimiya – kayfiyatning uzoq muddatli pasayishi. Bu katta depressiyaga o‘xshaydi, ammo kamroq og‘ir belgilar bilan kechadi.
Bipolyar buzilishdagi depressiya
Katta depressiya unipolyar deb hisoblanadi. Bu degani, odamning kayfiyati faqat minus belgisi bilan bo‘ladi. Bu maniya (yoki gipomaniya) va depressiyaning o‘zgaruvchan fazalariga ega bo‘lgan bipolyar buzilishdan asosiy farqdir.
Siklotimik buzilishdagi depressiya
Siklotimik buzilish bipolyarga o‘xshaydi, ammo unchalik og‘ir emas. Bu eng uzog‘i bilan ikki yil davom etishi mumkin.
Mavsumiy ta’sirchanlik
Mavsumiy effektiv buzilish kayfiyatning yomonlashuvi bo‘lib, issiq kunlarda inson kayfiyati sovuq kunlarga qaraganda yaxshiroq bo‘ladi. Bu o‘zgarish quyosh nuri miqdorining kamayishi bilan bog‘liq, deb ishoniladi.
Mavsumiy tartibsizlik tufayli qishda ko‘p yillar davomida yomon kayfiyat bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, inson ko‘p uxlashni va ortiqcha ovqatlanishni xohlashi ehtimoli mavjud (ayniqsa shirinliklar).
Boshqa depressiv kasalliklar
Depressiya psixofaol moddalarni qo‘llash, surunkali kasalliklar fonida va ayrim dori vositalarining yon ta’siri sifatida yuzaga kelishi mumkin.
Depressiyani qayg‘udan qanday ajratsa bo‘ladi?
Yaqinlarning vafoti, ishdan ayrilish yoki munosabatlarning tugashi odatda inson uchun og‘ir kechadi. Ammo bunday vaqtlarda oddiy reaktsiya qayerda tugashi va kasallikning boshlanishini tushunish qiyin bo‘lishi mumkin.
Ushbu farqlarni ko‘rib chiqing:
qayg‘u har doim qandaydir travmatik hodisaga reaktsiya bo‘lib, depressiya hech qanday sababsiz paydo bo‘lishi mumkin (lekin har doim ham emas);
qayg‘uda shunday tuyg‘u paydo bo‘ladi va qo‘yib yuboriladi, kelajakka qarash qobiliyati saqlanib qoladi, Depressiyada esa ko‘pincha yomon bo‘ladi va kelajak yo‘qdek tuyuladi;
o‘z-o‘zini hurmat qilish, Depressiyadan farqli o‘laroq, odatiy yo‘qotishlardan aziyat chekmaydi;
qayg‘u paytida o‘z joniga qasd qilish fikri birlamchi bo‘lmaydi, depressiyada esa u azob-uqubatlarni tugatish yo‘li fiqatida ko‘rinadi.
Depressiya belgilaridan shikoyat qiluvchilar psixologga murojaat qilishi mumkin. Yoki darhol psixoterapevt yoki psixiatrga ko‘rinish tavtsiya etiladi. Depressiyani davolash uchun boshqa mutaxassislardan maslahat olmagan ma’qul.
Depressiya qanday davolanadi?
Aksariyat odamlarga dori-darmonlar va psixoterapiya yordam beradi. Keyinchalik og‘ir holatlarda miya stimulyatsiyasi talab qilinishi mumkin.
Dori-darmonlar
Depressiya uchun odatda ba’zi antidepressantlar guruhi buyuriladi, lekin ba’zida ularga yordamchi dorilar qo‘shiladi. Dorilarni faqat psixiatr tavtsiyasi bilangina qabul qilish mumkin:
Psixoterapiya
Bu sizning ahvolingiz va tegishli o‘zgarishlarni mutaxassis bilan muhokama qilishdir. Depressiya uchun foydalanish:
kognitiv xulq-atvor terapiyasi, bu usul insonninng fikrlarini va ular hayotiga qanday ta’sir qilishini tushunishga yordam beradi;
boshqalar bilan munosabatlarni yaxshilash uchun shaxslararo terapiya;
psixodinamik terapiya, uning davomida bemor xayoliga kelgan hamma narsani aytadi va shu bilan uning yashirin muammolariga yetib boriladi;
maslahat, uning yordamida bemor o‘z muammolarini topishi va ularni hal qilish yo‘llari haqida o‘ylashi kerak.
Miya stimulyatsiyasi
An’anaviy davolash yordam bermagan yoki foydalanish mumkin bo‘lmagan hollardagina buyuriladi. Simptomlarni bartaraf etish uchun miyaning ma’lum joylari elektr toki yoki magnit maydon bilan “rag‘batlantiriladi”.
Xulosa shuki, hayotimiz o‘z qo‘limizda. Har qanday katta yoki kichik muammo insonni yanada kuchliroq qilib tarbiyalaydi. Depressiyadan qutulish uchun esa mutaxassisga ko‘rinishdan xijolat chekmaslik kerak. Axir barchamiz insonmiz va mukammal bo‘lishning imkoni yo‘q. Shunday ekan, o‘zimiz va yaqinlarimiz haqida qayg‘uraylik.
O‘zbekiston va jahonda ro‘y berayotgan eng so‘nggi voqea-hodisalar, sport, shou-biznes, madaniyat, informatsion texnologiyalar va ilm-fan yangiliklaridan doimo xabardor bo‘ling!
O‘zbekiston va jahonda ro‘y berayotgan eng so‘nggi voqea-hodisalar, sport, shou-biznes, madaniyat, informatsion texnologiyalar va ilm-fan yangiliklaridan doimo xabardor bo‘ling!