Яшил энергия мамлакатлар, шаҳарлар, компаниялар ва фуқаролар томонидан танланади. Ушбу мақола орқали қайта тикланадиган манбалар муқобил тоифадан асосийларига қандай ўтаётгани, улар дунёда қандай ривожланаётгани ва келажакда уларни нима кутаётгани ҳақида фикр юритамиз.

Муқобил энергия манбалари нима?

Муқобил энергия манбалари бу гидроэнергетика, шамол энергияси, қуёш энергияси, геотермал энергия, биомасса ва сув оқими энергиясидан фойдаланиш орқали олинадиган қайта тикланадиган энергиядир. Нефт, табиий газ, кўмир ва уран рудаси каби қазиб олинадиган ёқилғидан фарқли ўлароқ, бу энергия манбалари тугамайди, шунинг учун улар қайта тикланадиган, деб аталади. Биргина 2019 йилнинг ўзида бутун дунё бўйлаб умумий қуввати 200 ГВт бўлган қайта тикланадиган энергия манбалари (ТЭМ) объектлари ўрнатилди.

Муқобил энергия манбаларининг турлари

1. Қуёш энергияси

Қуёш Ердаги асосий энергия манбайи ҳисобланади, чунки ҳар йили сайёрамизга тахминан 173 ПВт (ёки 173 миллион ГВт) қуёш энергияси тушади, бу эса глобал энергияга бўлган эҳтиёждан 10 минг баравар кўпроқдир. Уйингизда ёки очиқ жойларда фотоволтаик модуллар қуёш нурини кремний ёрдамида электр энергиясига айлантиради. Қуёш коллекторлари иситиш ва иссиқ сув ишлаб чиқариш учун ҳам фойдаланилади.

Қуёш панеллари булутли ҳавода ва ҳатто қор ёғишида ҳам энергия ишлаб чиқариши мумкин. Энг катта самарадорлик учун улар маълум бир бурчак остида ўрнатилиши керак – экватордан қанчалик узоқроқ ва панелларни ўрнатиш бурчаги қанчалик катта экани аҳамиятга эга.

2. Шамол энергияси

Шамолдан ҳаракатлантирувчи куч сифатида фойдаланиш қадимги анъанадир. Шамол тегирмонлари ун майдалаш, арра тегирмон, насос ёки сув кўтариш станцияси сифатида ишлатилган. Замонавий шамол турбиналари шамол энергиясидан электр энергиясини ишлаб чиқаради. Биринчидан, улар шамолнинг кинетик энергиясини роторнинг механик энергиясига, кейин эса электр энергиясига айлантирадилар.

Шамол энергияси энг тез ривожланаётган қайта тикланадиган энергия технологияларидан биридир. IRENA нашри маълумотларига кўра, сўнгги йигирма йил ичида қуруқликда ва денгизда шамол энергиясини ишлаб чиқаришнинг глобал қуввати деярли 75 баравар ўсди, 1997 йилдаги 7,5 ГВтдан 2018 йилга келиб тахминан 564 ГВтгача.

3. Сув энергияси

Қадимги Миср ва Рим империясида ҳам сув энергияси ишлайдиган машиналарни, шу жумладан тегирмонларни бошқариш учун ишлатилган. Ўрта асрларда Европада арра ва селлюлоза-қоғоз заводларида сув тегирмонлари ишлатилган. XIX асрнинг охиридан бошлаб сув энергияси электр энергиясини ишлаб чиқариш учун фаол фойдаланила бошланди.

4. Геотермал энергия

Геотермал энергия электр энергиясини ишлаб чиқариш учун ер иссиқлигидан фойдаланади. Тупроқнинг ҳарорати Ернинг юқори қатламларини ва ерости сув омборларини иситиш имконини беради. Улар тупроқнинг геотермал энергиясини кичик қудуқлар ёрдамида қазиб олади – бу катта инвестицияларни талаб қилмайди, айниқса, иссиқ булоқлар ер қобиғининг юзасига яқин жойлашган ҳудудларда самарали.

5. Биоэнергия

Биоенергия универсалдир. Қаттиқ, суюқ ва газсимон биомассадан иссиқлик, электр энергияси ва ёқилғи ишлаб чиқарилиши мумкин. Шу билан бирга, қайта тикланадиган хомашё сифатида ўсимлик ва ҳайвон чиқиндиларидан ҳам фойдаланилади.

6. Оқим энергияси

Тўлқинлар энергия олишнинг яна бир усули ҳисобланади. Улар электр энергиясини ишлаб чиқариш учун масъул бўлган генераторни айлантиради. Шундай қилиб, электр энергиясини ишлаб чиқариш учун тўлқинли электр станциялари гидродинамик энергиядан, яъни босимнинг пасайиши ва денгиз тўлқинлари орасидаги ҳарорат фарқидан фойдаланади. Бу борадаги тадқиқотлар ҳали ҳам давом этмоқда, бироқ мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, фақат Европа қирғоқлари йилига 280 ТВт/соатдан ортиқ энергия ишлаб чиқариши мумкин, бу Германия энергия истеъмолининг ярмини ташкил этади.

Дунёнинг турли мамлакатлари энергияга ўтиш режаларини қандай амалга оширмоқда?

Дунё мамлакатлари қайта тикланадиган энергия манбаларига ўтиш бўйича ўз олдиларига улкан мақсадларни қўйган. Мақсадлар, шунингдек, Париж келишувининг бир қисмига айланди – 2030 йилга бориб, углеродсиз ечимлар глобал чиқиндиларнинг 70 фоиздан ортиғини ташкил этадиган секторларда рақобатбардош бўлиши мумкин. Буни энергияга ўтиш – кўмир иқтисодиётини қайта тикланадиган энергия билан алмаштириш жараёни орқали амалга ошириш режалаштирилган. 2020 йилда, пандемия ва иқтисодий таназзулга қарамай, кўплаб шаҳарлар, мамлакатлар ва компаниялар декарбонизация режаларини эълон қилишда ёки амалга оширишда давом этдилар.

Ҳиндистон 2021 йилда қайта тикланадиган энергияни ривожлантиришга энг катта ҳисса қўшиши кутилмоқда. Бу ерда шамол ва қуёш энергияси бўйича қатор лойиҳаларни ишга тушириш режалаштирилган.

Европа Иттифоқи 2021 йилда қувватлар ўсишини прогноз қилмоқда. Бу ерда, ҳатто пандемия шароитида ҳам Европа Иттифоқи тарихидаги иқтисодий курснинг энг катта тузатиши бўлган Яшил битим унутилмайди. Лойиҳанинг мақсади 2030 йилгача Европа Иттифоқида углеродсиз маконни яратишдир. Шу мақсадда иссиқхона газлари чиқиндиларини 1990 йил даражасидан 40 фоизга қисқартириш, қайта тикланадиган манбалардан олинадиган энергия улушини умумий энергия истеъмоли таркибида 32 фоизга етказиш режалаштирилган.

Еврокомиссия маълумотларига кўра, йиллик 260 миллиард евролик инвестициялар ёрдамида бу мақсадларга эришиш мумкин бўлади. ЕИ энергия тизимида қайта тикланадиган энергиянинг улуши ҳам доимий равишда ўсиб бормоқда. Шундай қилиб, 2020 йилнинг биринчи ярмида Европа Иттифоқида электр энергиясининг қарийб 40 фоизи қайта тикланадиган манбалардан ишлаб чиқарилган.

Айни пайтда қайта тикланадиган энергетикани ривожлантиришга сармоя киритиш бўйича етакчилар Хитой, АҚШ, Япония ва Буюк Британиядир. “BloombergNEF” ушбу маълумотларни кузатишни бошлаганидан бери шамол, қуёш, биоёқилғи, биомасса ва чиқиндилар ҳамда кичик гидроенергетикага глобал инвестициялар деярли бир даражага ошди. Йиллик асосда тоза энергияга инвестициялар 20 йил ичида 33 миллиард доллардан 300 миллиард долларга ошган.

Хитой ўн йил ичида қайта тикланадиган энергия ускуналари бўйича етакчи ишлаб чиқарувчига айланди. Аввало, биз қуёш панеллари ҳақида гапирамиз. Дунёдаги энг яхши 10 та қуёш батареяси ишлаб чиқарувчисидан еттитаси Хитой компанияларидир. Умуман олганда, технологияларнинг ривожланиши қайта тикланадиган энергия манбаларининг янги объектларини қуриш харажатларини пасайтирди. Бу Хитойнинг 2060 йилга келиб углерод нейтрал бўлиши тўғрисидаги режалари амалга ошишини тезлаштиради.

АҚШ президенти Жо Байдендан ҳам энергияга ўтиш йўлида жиддий қадамлар кутилмоқда. У нафақат мамлакатини Париж келишувига қайтарди, балки 2050 йилга бориб иссиқхона газларининг соф эмиссияси ва 100 фоиз яшил энергияга ўтиш ниятида эканини ҳам маълум қилди.

Шунингдек, Япония, Жанубий Корея, Янги Зеландия ва Буюк Британия 2050 йилгача фақат ТЭМдан фойдаланишни режалаштирмоқда. 2020 йил саноат инқилобидан кейин Буюк Британия электр тармоғи учун энг “яшил йил” бўлди. Мамлакат 67 кун давомида кўмирсиз яшай олди. Британия 2025 йилга келиб анъанавий энергия манбаларидан воз кечишни режалаштирмоқда.

Испанияда ТЭМ фаол ривожланмоқда – прогнозларга кўра, мамлакатдаги қуёш энергияси сектори Германиядагига қараганда икки баравар тез ўсади.

2020 йилда Шотландия электр энергиясининг 97 фоизини қайта тикланадиган манбалардан олди. Ишлаб чиқарилган “яшил” энергия ёрдамида 7 миллиондан ортиқ хонадоннинг электр энергиясига бўлган эҳтиёжини қондириш мумкин бўлди. Шотландия 2030 йилга келиб углерод газидан нейтрал бўлишни режалаштирмоқда.

Худди шу йил Австрия учун анъанавий энергиядан бутунлай воз кечиш вақти сифатида танланди ва Саудия Арабистони 2030 йилгача электр энергиясининг 50 фоизини ТЭМдан олишни режалаштирган.

Рейкявикдаги геотермал энергия ва Берлин учун қуёш панеллари

Дунё бўйлаб алоҳида шаҳарлар ҳам иқлимдан нейтрал бўлишга интилмоқда. CDP маълумотларига кўра, дунёда статистика юритиладиган 570 дан ортиқ шаҳарларнинг 100 дан ортиғи электр энергиясининг камида 70 фоизини қайта тикланадиган манбалардан – сув, геотермал, қуёш ва шамол энергиясидан олади.

Рўйхатга Окленд, Найроби, Осло, Сиетл, Ванкувер, Рейкявик (Исландия), Порту, Базель, Богота ва бошқа шаҳарлар киритилган.

Мисол учун, Бурлингтон (Вермонт, АҚШ) аллақачон электр энергиясининг 100 фоизини шамол, қуёш, сув ва биомассадан олади. Рейкявикнинг барча электр энергияси гидроэлектр ва геотермал манбалардан олинади. 2040 йилга келиб пойтахтдаги барча жамоат ва хусусий транспортлар қазиб олинадиган ёқилғидан холи бўлиши керак.

Швейцария Базель шаҳри учун қайта тикланадиган манбалардан олинадиган энергия 100 фоиз ўзининг энергия таъминоти компанияси томонидан таъминланади. Электр энергиясининг катта қисми гидроенергетикадан, 10 фоизи эса шамолдан олинади. 2017 йил май ойида Швейцария қайта тикланадиган энергия фойдасига атом энергетикасидан воз кечиш ёқлаб овоз берди.

Жаҳон пойтахтлари ҳам четда турмайди. Масалан, Берлин Сенати Германия пойтахти “Masterplan Solarcity” қуёш энергетикасини ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар режасини тасдиқлади. Шаҳарнинг умумий ривожланиш стратегиясига мувофиқ, Берлинда 2050 йилга келиб иқлим нейтрал бўлиши керак. 2018 йил охирида шаҳарда қуёш электр станциялари ишламоқда, улар электр энергиясининг 0,7 фоизини қоплаган, 2050 йилга келиб эса шаҳар энергия истеъмолининг 25 фоизи қуёш энергияси ҳисобига таъминланади.

“Биз Берлинда қайта тикланадиган энергияни кенгайтиришга ёрдам берамиз. Ҳозирда пойтахт Сенатида иккита қонун лойиҳаси кўриб чиқилмоқда. Қуёш энергияси тўғрисидаги қонун уй эгаларини томларга қуёш тизимларини ўрнатишга мажбур қилади. Атроф-муҳит ва иқлим маъмуриятининг қонун лойиҳаси 2023 йилдан бошлаб жамоат биноларида қуёш энергиясидан фойдаланишни мажбурий эътиб белгилайди. Бу Берлиннинг CО2 эмиссиясини кескин камайтиради”, деди Берлин Сенатидаги Яшиллар фракцияси раҳбари Силке Гоебель.

Қайта тикланадиган энергияга сармоя киритиш орқали бизнес қандай қилиб ижобий имиж яратади?

Дунё бўйлаб компаниялар ўз стратегияларини яратмоқда ва маълум вақт оралиғида эришмоқчи бўлган яшил мақсадларни аниқламоқда. Албатта, ТЭМдан фойдаланиш нафақат компаниялар учун ижобий имиж яратишга ёрдам беради, балки электр энергияси харажатларини ҳам камайтиради.

Шундай қилиб, янги “Facebook” серверлари, шунингдек, “General Motors” қуёш электр станциясидан энергия олади. У Кентукки штатида кенг кўламли “Green Invest” дастури доирасида қурилмоқда.

IKEA қайта тикланадиган манбалардан 2030 йилга келиб истеъмол қилганидан кўра кўпроқ электр энергияси ишлаб чиқаришни мақсад қилган. 14 мамлакатдаги дўконларда 920 минг қуёш панеллари, шунингдек, 530 дан ортиқ шамол турбиналари мавжуд. IKEA’нинг бош компанияси бўлган “Ingka” қайта тикланадиган энергия манбаларининг турли лойиҳаларига тахминан 2,8 миллиард доллар сармоя киритди ва 1,7 ГВт қувватга эга бўлди. Шунингдек, шамол станциялари ва қуёш электр станциялари қурилишига сармоя киритишда давом этади.

BACF кимёвий консерни аста-секин қайта тикланадиган энергия манбаларига ўтади, шунингдек, шамол станцияларига сармоя киритишни режалаштирмоқда.

“Intel” шамол, қуёш, сув ва биомассадан қувват олади. 2012 йилдан бери компания 2000 та энергия тежаш лойиҳасига 185 миллион доллар сармоя киритди ва корпорация томонидан АҚШ ва Европа Иттифоқида истеъмол қилинадиган электр энергиясининг 100 фоиз қайта тикланадиган энергия манбаларидан олинади.

“Apple” ҳам углерод нейтрал бўлишни мақсад қилган. У бир нечта қуёш фермаларини сотиб олди ва маълумотлар марказларини барқарор энергия билан таъминлади. 2018 йилдан бошлаб барча Аппле чакана савдо дўконлари, офислари ва маълумотлар марказлари 100 фоиз қайта тикланадиган энергия билан таъминланади.

“Microsoft” ҳар йили дастурий таъминотни ишлаб чиқиш, маълумотлар марказлари фаолияти ва ишлаб чиқаришда 1,3 миллиард КВт/соатдан ортиқ яшил энергиядан фойдаланади. Компания 2030 йилгача углерод чиқиндиларини 75 фоизга камайтиришга ваъда берди.

• АҚШ
• Электр энергияси
• Ҳиндистон
• Olimlar
• Шамол
• Евроиттифоқ
• Европа
• quyosh batareyalari