12°
Kechasi 6°
1944-yilning fevral oyi. Ikkinchi jahon urushi davom etayotgan vaqt. Chechen qishloqlarida hayot bir maromda o‘tib borar edi. Qishloq aholisi frontga oziq-ovqat yetkazib berish uchun tinim bilmay ishlardi. Biroq, kutilmaganda harbiylar paydo bo‘ldi. Ular butun qishloq aholisini ko‘chaga haydab chiqishdi...
Bundan roppa-rosa 78 yil oldin, anirog‘i 1944-yil 23-fevral kuni Sovet Ittifoqining rahbari Iosif Stalinning burug‘i bilan Chechen-Ingush Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi hududidagi chechen va ingushlarni O‘rta Osiyoga deportatsiya qilish operatsiyasi boshlandi. Bu jarayon 1944-yil 9-mart kunigacha davom etdi.
Tarixiy maʼlumotlarga ko‘ra, ko‘chirish vaqtida va undan keyingi yillarda taxminan 100 ming chechen, 23 ming ingush ochlikdan nobud bo‘lgan. Xo‘sh, Stalin nega chechen va ingushlarni O‘rta Osiyoga ko‘chirishga qaror qildi? Buning oqibatida qanday voqealar yuz berdi?..
Bugun shu haqida so‘z yuritamiz.
Chechen-Ingush Avtonom Respublikasi
1921-yilning kuzida Checheniston Tog‘li Respublika tarkibidan ajralib chiqdi. Bir yildan so‘ng Checheniston milliy okrugga, keyin esa avtonom viloyatga aylantirildi. 1924-yilning iyul oyida Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining qarori bilan Tog‘li Respublika tugatilib, uning o‘rnida ikkita avtonom viloyat Ingush va Shimoliy Osetiya tashkil etildi. 1929-yilning boshida Sunja kazak okrugi Chechen avtonom okrugiga biriktirildi. 1934-yilda Chechen va Ingush avtonom viloyatlari Chechen-Ingush avtonom viloyatiga birlashtirildi.
Tarixiy maʼlumotlarga ko‘ra, 1939 yilda Chechen-Ingush avtonom viloyatida 697 mingga yaqin aholi istiqomat qilgan. Ulardan 52,9 foizi chechen, 12,0 foizi ingush bo‘lgan.
Chechenlar sotqinmi?
1941-yil 21-iyun kuni Germaniya armiyasi Sovet Ittifoqiga hech qanday ogohlantirishlarsiz bostirib kirdi. Shundan so‘ng Ittifoq bo‘ylab umumiy harbiy safarbarlik eʼlon qilindi. Minglab chechen va ingushlar frontga ketdi.
Tarixiy maʼlumotlarga ko‘ra, “Ulug‘ Vatan” urushi (1941-1945) davrida 28,5 ming chechen va ingush jang qilgan. Biroq, ularning ayrimlari Germaniya tomoniga o‘tib ketgan. Shuni ham taʼkidlash kerakki, urush davrida bir millionga yaqin Sovet fuqarosi nemislar tarafiga o‘tgan.
Tarixchilar chechen va ingushlarning O‘rta Osiyoga ko‘chirilishi haqida turlicha fikr bildirishgan. Xususan, bir guruh ekspertlar urush vaqtida ko‘plab chechen-ingush harbiy xizmatdan bo‘yin tovlagani va fashistlar bilan til biriktirgani uchun deportatsiya qilinganini taʼkidlashadi.
Vermaxt arxiv hujjatlari o‘rganilganida, chindan ham nemislar Chechen-Ingush Avtonom Respublikasida ayrimlarning qo‘li bilan qo‘zg‘olon ko‘tarish rejasi bo‘lgani aniqlangan. Biroq, bu reja mahalliy aholi tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaganligi sababli muvaffaqiyatsizlikka uchragan.
Boshqa bir tarixchilar esa Stalin ozodlikka intilayotgan xalqlarning intilishlarini sindirish va o‘z imperiyasini mustahkamlash uchun mayda xalqlarni mamlakatning ichkarisiga ko‘chirgan deb iddao qilishadi.
NKVDning o‘yini
1943 yilga kelganda frontlarda ahvol ancha barqarorlashdi. Ketma-ket g‘alabalardan so‘ng armiyaning nufuzi ko‘tarilib ketdi. Bu o‘z navbatida NKVD rahbari Lavrentiy Beriyaning obro‘siga putr yetkazdi. Sovet Ichki ishlar xalq komissarligi o‘z reytingini oshirish maqsadida Chechen-Ingush masalasini ko‘tardi.
NKVD arxiv hujjatlariga ko‘ra, 1942-yilning mart oyida 13 ming nafar tog‘lik harbiy xizmatdan bo‘yin tovlab, tog‘dagi jinoiy guruhlarga qo‘shilib ketgan. Bundan tashqari, chechen va ingushlarni deportatsiya qilish jarayonida 20 mingdan ortiq o‘qotar qurol topilgan. Biroq, tarixchi Yavus Zayndiyevich Axmadov bu maʼlumotlarni “siyosiy soxtalik” deb atagan.
“Yasmiq” operatsiyasi
1943-yilda Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS) Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy byurosining yig‘ilishida chechen va ingushlarni deportatsiya qilish masalasi muhokama qilindi. Yig‘ilishda Vyacheslav Molotov, Andrey Jdanov, Voznesenskiy va Andreyev barcha chechen va ingushlarni zudlik bilan quvib chiqarishni taklif qildi. Lekin Stalin, Voroshilov, Xrushyov, Kaganovich, Beriya va Kalinin esa deportatsiyani Shimoliy Kavkaz nemislardan to‘liq ozod qilingandan so‘ng boshlashni maʼqulladi.
1944-yilning yanvar oyida Lavrentiy Beriya Chechen-Ingush Avtonom Respublikasiga keldi va ko‘chirish ishlariga bosh qosh bo‘ldi. U 17-fevral kuni Stalinga shunday telegramma jo‘natadi:
Bu voqeada bevosita ishtirok etgan Zalva Musayeva o‘zining xotira daftarida shunday yozadi:
“Stalinning buyrug‘i bilan barcha ko‘chaga haydab chiqarildi. Hamma bir yerga yig‘ilib, qishloqdan birin ketin olib ketila boshlandi. Bizga uch nafar harbiy xizmatchi kelib, kattalar bor-yo‘qligini so‘radi. Men onam va akamni kutayotganimni aytdim. Harbiylar ularni kutishning hojati yo‘qligini, kelmasliklarini aytishdi va menga uydagi narsalarni yig‘ishda yordam berishni boshladilar. Ular menga o‘zim bilan ovqat va issiq kiyim olib ketishni taklif qilishdi. Mahsulotlardan makkajo‘xori, issiq kiyimlar, onamning ko‘ylagi va otamning eski bushlat (fufayka)lari oldim. Bular menga Qozog‘istonda omon qolishim uchun imkon berdi...
...biz Grozniyga aravada yetib keldik. Bu yerda onam, akam bilan uchrashishni juda orzu qildim. 10-15 ta oila yuk vagoniga o‘tirildi va har bir chechen oilasida 6-7 bola bor edi.”
Chechen-Ingush Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasining Angusht qishlog‘idan oilasi bilan badarg‘a qilingan Issa Qodzoyev o‘zining xotira daftarida shunday yozadi:
“Men uyg‘onib ketdim, chunki uyda ayollar yig‘lab baqirishardi. Erkaklar masjiddan qaytishdi. Hovlimizga ko‘plab askarlar kirib kelishdi. Bizning uyda “Xagi” otli itimiz bor edi. “Xagi” askarlarni hovliga kiritmadi. Shunda bir askar miltig‘ini ko‘tarib itimizni otdi. Men o‘q ovozini eshitdim. Derazadan qarasam “Xagi” hovuzda qizil qoniga botib yotganini ko‘rdim.”
Mahalliy aholi deportatsiya qilingandan so‘ng ularning bu hududdagi izlari yo‘q qilindi. Aholi punktlariga rus va osetin nomlari berildi, masjidlar va qabristonlar tahqirlandi hamda talon-toroj qilindi. Qabr toshlari olinib qurilish uchun ishlatildi. Chechen va ingush tilidagi kitoblar yoqib yuborildi. Deportatsiya paytida va undan keyingi yillarda, taxminan 100 ming chechen va 23 ming ingush ochlikdan nobud bo‘ldi.
1957-yil 9-yanvar kuni Sovet Ittifoqi rahbariyatining qarori bilan Chechen-Ingush Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi qayta tiklandi. Biroq uning chegaralari o‘zgartirildi. Shundan so‘ng chechenlar va ingushlarga o‘z Vatanlariga qaytishga ruxsat berildi.
Nihoyat, 13 yillik sargardonlikdan so‘ng chechen va ingushlar o‘zlarining kindik qonlari to‘kilgan yerga qaytishdi.
O‘zbekiston va jahonda ro‘y berayotgan eng so‘nggi voqea-hodisalar, sport, shou-biznes, madaniyat, informatsion texnologiyalar va ilm-fan yangiliklaridan doimo xabardor bo‘ling!
O‘zbekiston va jahonda ro‘y berayotgan eng so‘nggi voqea-hodisalar, sport, shou-biznes, madaniyat, informatsion texnologiyalar va ilm-fan yangiliklaridan doimo xabardor bo‘ling!
